90 năm Bauhaus từ tên của một ngôi trường đến tên một trường phái

Tồn tại chỉ 14 năm, nhưng trường thiết kế Bauhaus đã để lại cho thế giới những công trình kiến trúc tầm cỡ di sản. Không còn là cái tên của một ngôi trường, Bauhaus nay là cái tên của một trường phái thiết kế đầy tính nhân bản

Công trình Bauhaus đầu tiên được xây dựng ở Weimar vào năm 1923: Haus am Horn – một thể nghiệm về nhà ở của George Muche, giảng viên trẻ của trường Bauhaus – Weimar. Hơn 80 năm sau, công trình này vẫn là nguồn cảm hứng thể nghiệm hiện đại cho các lớp kiến trúc sư trẻ

Từ tàn tro lịch sử

Sau chiến tranh thế giới thứ nhất (1914 – 1918), nước Đức sống thiếu thốn và khổ sở trong cái bi kịch của lịch sử dành cho một quốc gia bại trận. Nghệ thuật Đức cũng bị tổn thương, bởi những chật vật của cuộc sống đã khiến giới nghệ sĩ Đức không còn sức cho sáng tạo.

Giữa suy tàn và u ám, kiến trúc sư Walter Gropius nhận ra những khuôn vàng thước ngọc của kiến trúc thời trước không còn phù hợp nữa. Ông trút bỏ những hoạ tiết rườm rà khỏi các bản thiết kế, rồi chối từ hẳn những định ước xưa cũ vốn kiểu cách và đồng bóng. Và Gropius tìm lập một chốn nuôi dưỡng sự sáng tạo của các hoạ sĩ, các nhà thiết kế, và các kiến trúc sư.

Ngày 12.4.1919, chính quyền thành phố Weimar, thuộc bang Thüringen, miền trung nước Đức, cấp giấy phép cho Gropius lập học viện thiết kế Bauhaus quốc gia, trên cơ sở sáp nhập hai trường nghệ thuật thủ công và mỹ thuật tồn tại từ trước chiến tranh. Hội đồng quản trị của trường Bauhaus ngoài Gropius còn có những tên tuổi nổi tiếng như thiên tài vật lý Albert Einstein, kiến trúc sư Ludwig Mies van der Rohe, và các danh hoạ, các nhà thiết kế nổi tiếng như Josef Albers, Lyonel Feininger, Wassily Kandinsky, Paul Klee, Oskar Schlemmer…

Hầu hết sinh viên của trường Bauhaus sống thiếu thốn từ vật chất, kiến thức, đến cả cơ hội thể nghiệm. Để Bauhaus tồn tại, Gropius hướng thầy trò của trường đến lối thiết kế phục vụ nhu cầu xã hội, mục đích cuối cùng là để tạo ra những sản phẩm bán được, chứ không phải là những tác phẩm nghệ thuật để trưng bày. Một Bauhaus vì cuộc sống có thể thấy được ngay khi bước vào cơ sở đầu tiên của trường ở Weimar: căn tin được đặt ngay trung tâm của khuôn viên, còn rau xanh được trồng thay cho cỏ và hoa.

Nhưng Bauhaus ở Weimar không có khoa kiến trúc. Trong những năm đầu tiên của sự định hình, trường phái Bauhaus dừng lại trong các thể nghiệm về cân đối giữa thẩm mỹ và công năng ở những dự án nội thất hay ở việc chế tạo các vật dụng thường ngày như cái bàn, bộ ghế, những món đồ gốm, những cuộn giấy dán tường…

Những công trình khác của khu Siemenstadt ở Berlin vẫn có kiến trúc ảnh hưởng từ trường phái Bauhaus, dù không được thiết kế bởi những kiến trúc sư xuất thân từ trường Bauhaus

Đến trường phái nghệ thuật cộng sản

Sự hưởng ứng trường phái nghệ thuật phục vụ cộng đồng của giảng viên, và sinh viên trường Bauhaus cuối cùng lại dẫn đến một hệ quả không ngờ. Năm 1925, chính quyền Weimar đóng cửa trường Bauhaus vì những lý do chính trị, vì những nghi ngờ về việc chứa chấp tư tưởng nổi loạn và truyền bá chủ nghĩa cộng sản.

Trường Bauhaus chuyển đến thành phố Dessau, bang Saxony-Anhalt, lần này trở thành một đại học quy mô. Chính tay Gropius đã thiết kế các khu nhà của Bauhaus ở Dessau với khu nhà xưởng là nơi cho sinh viên thực tập, ký túc xá cho sinh viên, và khu biệt thự cho giáo viên. Sau đó, Gropius mở khoa kiến trúc ở Bauhaus vào tháng 10.1926.

Gropius rời trường Bauhaus vào năm 1928 để theo đuổi những dự án nhà xã hội, một bước thể nghiệm cao hơn và rộng hơn cho trường phái nghệ thuật mà ông khởi xướng. Hannes Meyer được bổ nhiệm thay Gropius làm  hiệu trưởng thứ hai của trường Bauhaus. Nhưng hơn cả Gropius, Meyer tuyên truyền chủ nghĩa Marx, lập hội sinh viên cộng sản ngay tại trường, và biến trường thành tổ chức chính trị đối lập với đảng Công nhân quốc xã cầm quyền.

Để cứu trường Bauhaus, Gropius với tư cách là người đứng đầu hội đồng quản trị đã cho Meyer thôi việc vào năm 1930, và bổ nhiệm kiến trúc sư Mies van der Rohe làm hiệu trưởng. Nhưng đến tháng 8.1932, chính quyền Dessau vẫn ra phán quyết đóng cửa trường Bauhaus. Chuyển về Berlin, trường cũng không tồn tại được lâu vì những áp chế của chính quyền phát xít. Hitler quy kết trường Bauhaus đã sản sinh ra trường phái kiến trúc không điển hình cho văn hoá Đức, dung dưỡng cho nghệ thuật ngoại lai, và nghệ sĩ Do Thái. Với từng ấy “tội”, trường Bauhaus bị buộc phải đóng cửa vĩnh viễn vào năm 1933.

Một trong 4.000 toà nhà Bauhaus ở khu Thành phố Trắng (The White City) của Tel aviv được xây dựng vào năm 1933

Những giá trị vĩnh cửu

Gropius cuối cùng định cư tại Mỹ và mở một trường kiến trúc ở Chicago, được gọi nôm na là Bauhaus mới. Cùng với ông, các giảng viên và sinh viên của trường Bauhaus năm xưa tiếp tục truyền bá xu hướng thiết kế kết hợp giữa thẩm mỹ, công năng và công nghệ nhằm phục vụ cuộc sống, phục vụ cộng đồng. Không còn là tên của một ngôi trường, Bauhaus trở thành một trường phái thiết kế được hưởng ứng rộng rãi trên toàn thế giới. Nhiều sinh viên của trường Bauhaus là người Do Thái sau này định cư tại Isreal đã xây dựng quần thể kiến trúc Bauhaus với hơn 4.000 công trình tại Tel aviv. Kiến trúc Bauhaus “di tản” sang Hungary cũng hình thành một quần thể nhà ở độc đáo tại Budapest từ năm 1933. Những ngôi nhà Bauhaus sau năm 1933 xuất hiện cả ở Anh, Nga, Canada, và đặc biệt là ở Mỹ. Ngày nay những cơ sở của trường Bauhaus ở Weimar và Dessau được UNESCO công nhận là di sản thế giới. Năm 2004, quần thể kiến trúc Bauhaus ở Tel aviv cũng đã được trao danh hiệu này.

Ngày 7.7.2008, UNESCO công nhận sáu công trình nhà xã hội ở Berlin là di sản thế giới, trong đó có khu Siemenstadt, nơi Gropius đã góp sức mình với những công trình nhà ở đậm chất Bauhaus. Năm quần thể nhà xã hội còn lại dù không được thiết kế bởi các kiến trúc sư xuất thân từ trường Bauhaus nhưng vẫn có lối kiến trúc ảnh hưởng từ trường phái này. “Góp phần nâng cao điều kiện ở và sống cho người có thu nhập thấp” và “đã có ảnh hưởng lớn lao đến sự phát triển nhà ở trên toàn thế giới”, UNESCO đã nhận xét như vậy đối với hồ sơ công nhận di sản thế giới của sáu công trình nhà xã hội Berlin, nơi cung cấp đến 150.000 căn hộ cho người lao động.

Gần 80 năm sau ngày trường Bauhaus đóng cửa, những căn nhà trường phái Bauhaus lại đang được xây dựng trở lại ở Dessau và Weimar. Sức mạnh của Bauhaus vẫn được duy trì, đó là sức mạnh của một trường phái thiết kế đầy tính nhân bản, vì cộng động hơn là vì cái tôi của người nghệ sĩ.

Bài và ảnh: Hùng Khương