Ấn Độ, một trong những nền văn minh lâu đời nhất trên hành tinh, với lịch sử văn hóa đa dạng nhất và là nơi sinh sống của nhiều chủng tộc, tôn giáo và ngôn ngữ, là một mỏ vàng để nghiên cứu về sự phát triển kiến trúc trong suốt lịch sử. Mỗi sự chuyển đổi hay tiếp nhận nền văn hóa mới đều tạo ra ảnh hưởng đối với nghệ thuật – kiến trúc Ấn Độ. Người ta có thể dễ dàng nhận thấy các phong cách kiến trúc khác nhau phản ánh trong các tòa nhà trên khắp đất nước. Sự phát triển độc đáo của việc đồng hóa nhiều nền văn hóa khác nhau cho phép chúng ta tìm hiểu xem một xã hội đa dạng như vậy đã phát triển như thế nào.
Sau đây là mười kiệt tác kiến trúc Ấn Độ mang tính biểu tượng nhất nhưng hoàn toàn độc lập và khác biệt, có phong cách kiến trúc riêng. Những phong cách này đã phát triển theo các điều kiện địa chất, khuynh hướng văn hóa cũng như những tiến bộ công nghệ trong thời đại của chính họ.
Lịch sử kiến trúc Ấn Độ
Lịch sử kiến trúc Ấn Độ là hành trình dài nhiều thiên niên kỷ, phản ánh rõ sự đa dạng văn hóa, tín ngưỡng và địa lý của tiểu lục địa này. Kiến trúc Ấn Độ không đơn thuần là nghệ thuật xây dựng, mà là bức tranh tổng thể về sự giao thoa văn minh giữa các nền văn hóa bản địa và ngoại nhập — từ Harappa, Phật giáo, Hindu giáo đến Hồi giáo và thuộc địa Anh.
Giai đoạn khởi nguyên đáng chú ý nhất bắt đầu từ văn minh lưu vực sông Ấn (khoảng 2500 TCN). Dù chưa giải mã được hoàn toàn chữ viết Harappan, nhưng các di tích khảo cổ như Mohenjo-daro hay Harappa cho thấy trình độ quy hoạch đô thị đáng kinh ngạc: đường phố vuông góc, hệ thống cống ngầm, và các khu nhà ở xây bằng gạch nung đồng nhất. Đây là tiền đề sơ khai cho tính tổ chức không gian và định hướng phong thủy trong kiến trúc Ấn Độ cổ đại.
Khác với Ai Cập hay Lưỡng Hà – nơi kiến trúc phục vụ tầng lớp thống trị – ở Harappa, không có dấu hiệu của đền đài hay cung điện dành cho vua chúa. Điều này phản ánh một xã hội mang tính cộng đồng cao, và đồng thời đặt nền móng cho mô hình kiến trúc công bằng, không phân cấp – một đặc điểm hiếm gặp trong kiến trúc cổ đại toàn cầu.
Sự phát triển tư tưởng tôn giáo đã tạo ra bước ngoặt lớn cho kiến trúc Ấn Độ. Với sự lan rộng của Phật giáo vào thế kỷ thứ 3 TCN dưới triều vua Ashoka, các công trình như bảo tháp (stupa) ra đời. Stupa ban đầu là những gò đất thiêng mang tính tưởng niệm, sau này phát triển thành cấu trúc biểu tượng phức tạp với nhiều tầng lớp ý nghĩa vũ trụ học. Đại Bảo Tháp ở Sanchi là ví dụ điển hình, nơi các yếu tố như harmika (lan can hình vuông), chatra (ô che ba tầng), và torana (cổng đá chạm khắc) cùng tạo nên biểu tượng thuần khiết cho hành trình giác ngộ.
Song song đó, các đền thờ Hindu dần định hình phong cách riêng từ thế kỷ thứ 4 SCN, kết hợp triết lý tâm linh với biểu tượng hình học. Kiến trúc đền được xem là hiện thân của vũ trụ — một “vũ trụ thu nhỏ” (microcosm). Mặt bằng theo dạng mandala, tháp chính (shikhara hoặc vimana) mô phỏng núi Meru thiêng liêng – trung tâm của vũ trụ theo Ấn Độ giáo. Nghệ thuật chạm khắc phong phú trên đá, tượng thần linh, các hình thức điêu khắc phức tạp chính là điểm nhấn làm nên bản sắc không thể nhầm lẫn của kiến trúc đền Hindu.
Từ kiến trúc đền đá thời Gupta đến các quần thể đá khắc tại Ajanta, Ellora, hay các đền thờ Nam Ấn như Meenakshi và Brihadeeswara, mỗi công trình đều cho thấy sự tiến hóa không ngừng của ngôn ngữ thiết kế mang đậm tính biểu tượng, tâm linh và bản địa.
Kiến trúc Ấn Độ là sự kết tinh của bản sắc văn hóa bản địa và ảnh hưởng ngoại lai, trải dài từ thánh địa Harappa, bảo tháp Phật giáo, đền Hindu đến lăng tẩm Mughal và kiến trúc thuộc địa Anh. Chính sự chuyển mình liên tục ấy đã tạo nên một di sản kiến trúc phong phú, sống động và đầy bản sắc — một “kiệt tác tập thể” trải dài hơn 4000 năm.
10 Kiệt tác làm nên tên tuổi kiến trúc Ấn Độ
1. Taj Mahal
Không còn nghi ngờ gì nữa, Taj Mahal là một trong những công trình kiến trúc ấn tượng nhất không chỉ ở Ấn Độ mà trên toàn thế giới. Trong nhiều năm, nó đã trở thành bộ mặt của kiến trúc Ấn Độ đối với mọi người trên khắp thế giới. Được xây dựng vào năm 1653 theo lệnh của vua Mughal Shahjahan để làm nơi an nghỉ cho nữ hoàng yêu dấu Mumtaj Mahal, nó là biểu tượng của tình yêu. Được coi là một trong những ví dụ điển hình nhất về kiến trúc Mughal, tòa nhà bằng đá cẩm thạch trắng bao gồm một cột hình vuông có cấu trúc trung tâm trên đỉnh là một mái vòm khổng lồ và được bao quanh bởi bốn ngọn tháp ở mỗi góc. Nó được coi là một trong bảy kỳ quan của thế giới trong thời kỳ hiện đại. Nó thu hút khoảng 3 triệu khách du lịch mỗi năm, do đó trở thành một điểm nóng cho du khách trên toàn cầu.
2. Lotus Temple
Đây là một trong những tòa nhà hiện đại đã xuất hiện trong thời gian gần đây và đã đạt được vị thế và danh tiếng thu hút khách du lịch từ khắp nơi trên thế giới. Được khái niệm hóa dưới dạng một bông hoa Sen, đây là Ngôi nhà thờ cúng Baha’i mở cửa cho tất cả các tôn giáo và đại diện cho chủ nghĩa thế tục và sự cởi mở của đất nước. Được thiết kế bởi kiến trúc sư người Iran Fariborz Sahba, cấu trúc bao gồm 27 cánh hoa được xếp thành nhóm ba cánh hoa, do đó tạo thành một ngoại vi hình tròn được liên kết bởi các tín ngưỡng nghi lễ của cộng đồng Baha’i.
3. Pháo đài Amber, Rajasthan
Pháo đài Amber là một trong những pháo đài trên đồi ở Rajasthan. Là một mẫu vật của kiến trúc Hindu theo phong cách Rajputana, pháo đài này cách thành phố Jaipur 11 km. Được làm bằng đá sa thạch đỏ và đá cẩm thạch, nó nổi tiếng với các tính năng tự duy trì. Có Hồ Moata là nguồn nước vĩnh viễn và hệ thống thông gió cao cấp được thực hiện bởi thiết kế xuất sắc, toàn bộ cấu trúc là một công trình nổi bật về hoàng gia cũng như di sản văn hóa phong phú của Rajasthan.
4. Hang động Ajanta-Ellora
Được xây dựng trong khoảng thời gian từ thế kỷ thứ 2 trước Công nguyên đến thế kỷ thứ 6 sau Công nguyên, những hang động này là những ví dụ điển hình nhất về hang động cắt đá. Được mài giũa từ các thành tạo đạn đạo núi lửa trong khi tồn tại theo mô hình tuyến tính, có 34 hang động, chứa tàn tích của các ngôi đền Phật giáo, Ấn Độ giáo và Kỳ Na giáo. Những bức tường này được trang bị các bản khắc thể hiện cuộc đời của Đức Phật. Mục đích của những hang động này là cung cấp một nơi tôn nghiêm cho các nhà sư thiền định. Đặc biệt, Ellora nổi tiếng với cuộc khai quật đá nguyên khối lớn nhất thế giới dẫn đến việc phát hiện ra ngôi đền Kailasa vĩ đại.
5. Chand Baori
Đó là giếng bậc thang sâu nhất thế giới. Nằm ở bang Rajasthan, nó được xây dựng vào thế kỷ thứ 9 để làm nguồn cung cấp nước cho người dân các làng lân cận. Toàn bộ cấu trúc là một công trình hình vuông, sâu 100 feet với 3500 bậc thang và chu vi là 140 mét. Nó cho thấy trí thông minh hình học của các kiến trúc sư và thợ thủ công địa phương thời đó. Giếng bậc thang này là một ví dụ hoàn hảo cho thấy kiến trúc Vernacular là của, cho và bởi con người như thế nào.
6. Đền mặt trời, Konark
Nằm trên bờ biển của Vịnh Bengal, nó được coi là một trong những ví dụ điển hình nhất về Kiến trúc Dravidian. Còn được gọi là Chùa Đen, nó được coi là một trong những ngôi chùa vĩ đại nhất ở Ấn Độ. Được xây dựng vào thế kỷ 13, nó mang hình dáng của một cỗ xe ngựa khổng lồ với mười hai bánh xe được chế tác tinh xảo do bảy con ngựa dẫn đầu. Một tuyệt tác thực sự thể hiện trình độ thủ công tiên tiến cũng như tình yêu và sự tận tâm của thời đại đó dành cho nghệ thuật.
7. Bảo tháp Sanchi
Được xây dựng vào thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên, đây là một mẫu vật nổi bật của nghệ thuật & kiến trúc Phật giáo, đây là một trong những di tích nổi bật của Ấn Độ cổ đại. Một bảo tháp nói chung là một cấu trúc mái vòm hình bán cầu chứa xá lợi của Đức Phật. Trong bảo tháp đặc biệt này, Đức Phật đã được thể hiện một cách tượng trưng bằng dấu chân, ngai vàng, bánh xe, v.v. và tất cả chúng đều được trang trí tinh xảo.
8. Đài tưởng niệm Victoria
Đó là một đài tưởng niệm được Phó vương Ấn Độ, Lord Curzon, tưởng niệm về cái chết của Nữ hoàng Victoria, và mở cửa cho công chúng vào năm 1921. Được thiết kế bởi Ngài William Emerson, Chủ tịch Viện Kiến trúc Hoàng gia Anh, nó nằm ở Ấn Độ. -Phong cách phục hưng Saracen.
Được làm từ đá cẩm thạch Makrana từ Rajasthan, bảo tàng có một bộ sưu tập đồ sộ các tàn dư từ thời kỳ cai trị của Đế quốc Anh ở Ấn Độ. Các yếu tố kiến trúc Ấn Độ như mái vòm lớn, được nhóm lại với bốn công ty con, chattris hình bát giác có mái vòm, cổng cao, sân hiên và các tháp góc có mái vòm đã được sử dụng với độ chính xác cao.
9. IIM Ahmedabad
Được thiết kế bởi kiến trúc sư người Mỹ Louis I Kahn, đây là một trong những tòa nhà đẹp thể chế tốt nhất trong cả nước. Tòa nhà này được coi là một ví dụ tuyệt vời về cách kiến trúc Hiện đại có thể cùng tồn tại liền mạch với kiến trúc truyền thống, tất cả những gì cần thiết là sự sáng tạo và ý chí. Kiến trúc bản địa của Ấn Độ có thể dễ dàng được nhìn thấy trong việc lựa chọn vật liệu cũng như việc sử dụng các bố cục hình học để tạo hình cho một thứ gì đó đầy cảm hứng. Ngoài ra, sự căng thẳng được đưa ra không chỉ giới hạn việc học trong các lớp học, do đó, làm cho các không gian như hành lang và quảng trường trở nên nổi bật hơn nhiều. Ngoài ra, việc sử dụng các khoảng trống ở mặt tiền của tòa nhà là một trong những tính năng tốt nhất của nó.
10. Tu viện Thikse
Tu viện Phật giáo này nằm trong lòng thung lũng Indus. Được thiên nhiên ban tặng, nó được xây dựng trên một ngọn đồi. Toàn bộ tòa nhà được chia thành các phần theo tầm quan trọng của chúng. Vì vậy, cư dân sống ở phần dưới trong khi đền thờ ở trên cùng. Ngoài ra, nó nằm ở độ cao 3.600 mét. Có 12 tầng, đây là tu viện lớn nhất ở vùng Ladakh. Người ta cũng có thể tìm thấy một số bảo tháp, tượng, thangka, tranh tường và kiếm quý hiếm trong tu viện. Về mặt kiến trúc, các tính năng tuyệt vời nhất là việc sử dụng các kỹ thuật bản địa trong mọi yếu tố của tòa nhà, cho dù đó là tường, cột hay mái nhà, do đó chứng tỏ đây là một nguồn kiến thức tuyệt vời.
Kiến trúc Ấn Độ là biểu tượng sống động của sự giao thoa văn hóa và chiều sâu lịch sử. Mỗi kiệt tác là một minh chứng cho khả năng sáng tạo vượt thời gian. Nếu bạn yêu thích những hành trình văn hóa và kiến trúc độc đáo, hãy tiếp tục khám phá – vì Ấn Độ còn vô vàn công trình kỳ diệu đang chờ bạn bước đến.