Kết quả từ các cuộc khai quật khảo cổ học liên tiếp tại thành cổ Luy Lâu, phường Thanh Khương, thị xã Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh đã hé lộ một bức tranh kiến trúc phong phú, phức tạp và đầy tầng lớp lịch sử. Qua từng lớp đất, những dấu tích về kỹ thuật xây dựng, tổ chức không gian và vật liệu sử dụng đã giúp tái hiện phần nào diện mạo của một trung tâm đô thị cổ hàng đầu miền Bắc Việt Nam trong suốt hàng thiên niên kỷ.
Nguồn gốc thành Luy Lâu và hành trình định danh một di sản
Khởi nguyên từ giao lộ văn minh Đông – Nam Á
Thành cổ Luy Lâu được xây dựng vào khoảng đầu Công nguyên, dưới thời kỳ Bắc thuộc đầu tiên khi nhà Hán mở rộng sự kiểm soát xuống phương Nam. Tuy nhiên, dấu tích ban đầu của khu đô thị cổ này có thể còn sớm hơn, vào khoảng thế kỷ 2 TCN, khi vùng đất Kinh Bắc đang dần trở thành trung tâm văn hóa – chính trị của vùng Giao Chỉ xưa. Tại đây, kiến trúc thành cổ Luy Lâu phát triển cùng sự hình thành các thiết chế hành chính và giao thương của chính quyền đô hộ phương Bắc, nhưng cũng đồng thời dung hợp sâu sắc với yếu tố bản địa – từ quy hoạch đô thị đến nghệ thuật trang trí kiến trúc.
Luy Lâu không chỉ là thủ phủ của quận Giao Chỉ thời Bắc thuộc mà còn là trung tâm Phật giáo đầu tiên của Việt Nam. Những dấu tích như chùa Dâu, chùa Tứ Pháp, gạch khắc chữ Hán cổ… đều minh chứng cho một đô thị sầm uất, giao thoa văn hóa từ rất sớm. Thành cổ này đóng vai trò là “cửa ngõ” trung chuyển giữa vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng và miền thượng du, nơi gặp gỡ giữa thương nhân, học giả và tín đồ Phật giáo từ Trung Hoa, Ấn Độ đến cư dân bản địa.
Ý nghĩa tên gọi “Luy Lâu” – từ địa danh đến ký ức lịch sử
Tên gọi “Luy Lâu” xuất hiện phổ biến trong các thư tịch cổ như Hậu Hán thư, mang ý nghĩa gắn liền với thành lũy (luy) bao quanh một khu định cư lâu đời (lâu). Đây không chỉ là tên một địa danh, mà còn là biểu tượng cho quá trình hình thành bản sắc đô thị cổ xưa. Trong dân gian, tên gọi Luy Lâu còn được gọi là Siêu Loại hay Lũng Khê – những danh xưng phản ánh sự thay đổi qua các giai đoạn lịch sử và triều đại.
Dưới góc nhìn kiến trúc và đô thị học, tên gọi “Luy Lâu” phản ánh mối quan hệ chặt chẽ giữa con người – không gian – quyền lực thời cổ đại. Đó là nơi chính quyền Trung Hoa cổ thiết lập bộ máy cai trị; nơi Phật giáo truyền vào và bén rễ; và là nơi khởi nguồn cho sự phát triển kiến trúc đô thị Việt Nam thời kỳ đầu.
Những phát hiện giá trị về cấu trúc tường thành trong kiến trúc thành cổ Luy Lâu
Một trong những điểm nổi bật về kiến trúc thành cổ Luy Lâu được ghi nhận trong đợt khai quật tháng 3-4/2025 là sự xuất lộ của tường thành Ngoại phía Tây. Đây là lần đầu tiên các nhà khảo cổ xác định rõ việc sử dụng gạch nung màu xanh xám để xây dựng móng tường – một chất liệu thể hiện trình độ kỹ thuật cao và sự đầu tư quy mô trong công tác phòng thủ. Móng tường đôi có chiều rộng khoảng 40cm, nhiều đoạn vẫn còn bảo lưu tới 8 lớp gạch, mặt phía Tây giật cấp, phẳng – một chi tiết kỹ thuật phản ánh khả năng xử lý trọng lực và thoát nước rất tốt.
Điều đặc biệt, các lớp gạch vỡ tái sử dụng trong phần đắp tường thành được xác định có niên đại từ thế kỷ 6-9. Đây là minh chứng sống động cho quá trình kế thừa kỹ thuật xây dựng liên tục qua nhiều thời kỳ lịch sử tại thành Luy Lâu – một đô thị cổ không ngừng tái tạo và thích ứng theo dòng chảy thời gian.
Hệ thống thoát nước trong kiến trúc thành cổ Luy Lâu
Trong kiến trúc thành cổ, hệ thống hạ tầng kỹ thuật là yếu tố quyết định sự vận hành ổn định. Tại Luy Lâu, dấu tích các rãnh thoát nước xuất lộ trong các đợt khai quật gần đây chính là những bằng chứng quý báu cho tư duy tổ chức đô thị sớm của người Việt cổ.
Các nhà khảo cổ phát hiện rãnh thoát nước có mặt cắt gần hình thang úp ngược, rộng từ 84-100cm, nằm song song với tường thành, hướng ra phía sông Dâu. Đặc biệt, dấu tích rãnh đất hình chữ V từng được phát hiện tại các hố khai quật từ năm 2000 đến 2022 cho thấy một hệ thống thoát nước đồng bộ, có tính toán và phân bổ liên hoàn. Theo phân tích địa tầng, niên đại của hệ thống rãnh được xác định vào khoảng thế kỷ 4 – tức trước cả giai đoạn hoàn chỉnh tường thành.
Vật liệu xây dựng
Các loại gạch xây dựng tại thành cổ Luy Lâu phản ánh tính thẩm mỹ và trình độ chế tác cao. Gạch được tìm thấy trong các đợt khai quật có nhiều kích thước, hoa văn phong phú như hình ô trám, vòng tròn đồng tâm, chữ S, dạng lưới… Từ loại gạch vuông dày, gạch hình chữ nhật, đến những viên có ký tự Hán cổ – tất cả đều mang lại giá trị cả về kỹ thuật và tư liệu lịch sử.
Đặc biệt, sự xuất hiện của ngói ống, ngói máng và các loại gạch trang trí hoa văn tinh xảo cho thấy không gian kiến trúc trong thành không đơn thuần mang tính quân sự mà còn thể hiện yếu tố nghi lễ, hành chính và sinh hoạt văn hóa của một trung tâm đô thị tầm vóc.
Dấu tích sinh hoạt và kết cấu kiến trúc thành cổ Luy Lâu theo thời gian
Bên dưới lớp phù sa sông ở độ sâu khoảng 2,4m, các nhà khảo cổ đã tìm thấy dấu tích mặt bằng sinh hoạt với các mảnh tro than, xương răng động vật, gạch ngói vụn và đồ dùng gia dụng – đây là tầng di tích đặc biệt quan trọng trong việc xác định quy mô và mật độ cư dân tại khu vực này.
Dấu tích móng kiến trúc thời Nguyễn làm bằng vôi vữa, hệ thống cọc tre chống lún được phát hiện xen lẫn trong các lớp kiến trúc cổ hơn – chứng tỏ sự sử dụng và cải tạo thành Luy Lâu vẫn tiếp diễn đến thời kỳ trung đại, khẳng định tính liên tục không gián đoạn trong lịch sử kiến trúc đô thị Việt Nam.
Di vật
Các di vật tìm thấy trong thành cổ vô cùng phong phú, bao gồm: bát, đĩa, vò, bình, gạch trang trí, gốm men, sành nung… Tất cả tạo nên một kho tư liệu quý về đời sống sinh hoạt, kinh tế và văn hóa cư dân Luy Lâu qua các thời kỳ. Đặc biệt, nhiều mẫu vật mang phong cách gốm men từ Trung Hoa cổ, kết hợp yếu tố bản địa, phản ánh sự giao thoa văn hóa rõ nét.
Trong các đợt khai quật gần đây, các nhà nghiên cứu còn ghi nhận hơn 2.300 mảnh khuôn đúc trống đồng, gồm cả loại khuôn đã từng đúc và khuôn mới chưa sử dụng. Một số mảnh khuôn đúc mặt trống lớn, đầy đủ họa tiết trang trí từ tâm trống đến vành ngoài, các vị trí tang, thân, chân trống… cho thấy trình độ chế tác tinh vi và chứng minh vai trò của Luy Lâu như một trung tâm luyện kim và đúc đồng quan trọng trong nền văn hóa Đông Sơn.
Định hình giá trị kiến trúc của thành cổ Luy Lâu
Tổng hợp các phát hiện kiến trúc sau 8 đợt khai quật, giới nghiên cứu dần phác họa rõ hơn mặt bằng tổng thể của thành cổ Luy Lâu. Dấu tích tường gạch dài 11m, móng rộng 2,2m, cao đến 2m, được gia cố bằng đất sét cho thấy cấu trúc vững chắc, có tính toán kỹ lưỡng. Đây là kiểu kiến trúc quân sự cổ kết hợp với yếu tố hành chính – tôn giáo, cho thấy Luy Lâu không đơn thuần là một pháo đài, mà là đô thị có quy hoạch và tổ chức không gian bài bản, phức tạp.
Sự phát hiện di vật thời Trần trong lớp đất phía trên, với số lượng lớn, cũng là minh chứng cho việc thành cổ tiếp tục được sử dụng và thích ứng qua nhiều triều đại, không bị đứt đoạn, bỏ hoang như nhiều thành cổ khác ở miền Bắc.
Gợi mở hướng bảo tồn và nghiên cứu trong tương lai
Từ giá trị kiến trúc đến tư liệu khảo cổ, thành cổ Luy Lâu xứng đáng là một di sản đô thị đặc biệt. Việc xác định rõ tường thành xây bằng gạch, hệ thống thoát nước cổ, di tích luyện kim – đúc đồng quy mô lớn, cùng các lớp sinh hoạt đan xen qua các triều đại đã mở ra những hướng nghiên cứu mới không chỉ về kiến trúc cổ đại, mà còn về đô thị học, khảo cổ học và văn hóa Việt Nam thời Bắc thuộc.
Các chuyên gia kiến nghị cần bảo vệ nguyên trạng những khu vực có dấu tích kiến trúc tiêu biểu, tiến tới xây dựng mô hình trưng bày tại chỗ – biến thành cổ Luy Lâu thành điểm nhấn văn hóa, học thuật, thu hút sự quan tâm từ công chúng và quốc tế.