Kỷ nguyên số đã làm thay đổi sâu sắc cấu trúc văn hóa truyền thống. Không gian số xóa nhòa ranh giới địa lý, với các nền tảng mạng xã hội, giải trí trực tuyến như TikTok, Netflix, Game online hay Zalo, đã biến văn hóa sáng tạo trở thành một quyền lực mềm quan trọng. Nhiều quốc gia như Hàn Quốc, Singapore, Anh, Mỹ biến ngành sáng tạo thành mũi nhọn kinh tế, đóng góp khoảng 3% GDP toàn cầu, và con số này còn tiếp tục tăng trong những thập niên tới.
Cùng lúc đó, kiến trúc đô thị bước vào kỷ nguyên sinh thái với những xu hướng như kiến trúc xanh, đô thị xanh, đô thị thông minh, đô thị các-bon thấp. Những xu hướng này không chỉ nhằm giảm thiểu tác động môi trường, mà còn giúp đô thị thích ứng với thiên tai, lũ lụt, ô nhiễm không khí và tăng nhiệt do biến đổi khí hậu. Kỷ nguyên sinh thái thay đổi cả tư duy lập quy hoạch: từ tầm nhìn ngắn hạn 20 – 40 năm, nay chuyển sang quy hoạch bền vững, thông minh với tầm nhìn 100 năm hoặc hơn, tích hợp AI, IoT và dữ liệu lớn, nhằm tạo ra các kịch bản thích ứng chủ động.
Trong bối cảnh đó, kiến trúc không còn là công việc trên bản vẽ với công nghệ số đầy màu sắc, bay bổng, mà phải chạm đến con người sống trong đó. Một công trình kiến trúc phải bảo vệ, che chở những phận đời dễ tổn thương, đồng thời mang đến niềm tin và hy vọng vào cuộc sống.
Kiến trúc vì sức khỏe con người
Mối quan hệ giữa kiến trúc và sức khỏe là mật thiết. Thiết kế, bố cục không gian, vật liệu sử dụng đều ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp đến sức khỏe thể chất và tinh thần. Một ngôi nhà được xây dựng hợp lý về vị trí, hướng, ánh sáng, thông gió và cây xanh sẽ tạo ra môi trường sống trong lành, tươi sáng, nhiều năng lượng. Tương tự, quần cư đô thị hay nông thôn được thiết kế hợp lý sẽ nâng cao chất lượng cuộc sống và sức khỏe cộng đồng.
Bản chất của kiến trúc là phục vụ con người. Sứ mệnh của kiến trúc sư là kiến tạo không gian sống an toàn, thoải mái, nuôi dưỡng thể chất, tinh thần, đồng thời kết nối con người với nhau và với thiên nhiên.
Thách thức của kiến trúc trước biến đổi khí hậu
Trong thế giới đầy biến động, kiến trúc chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ địa chính trị và biến đổi khí hậu. Vùng núi phía Bắc hay miền Trung – Tây Nguyên đối mặt với nguy cơ lũ lụt khốc liệt khi rừng phòng hộ đầu nguồn bị phá hủy, thủy điện nhỏ mọc lên mà thiếu kiểm soát, và kiến trúc truyền thống không đủ khả năng chống chịu thiên tai. Những ngôi nhà riêng lẻ hay quần cư xây dựng không an toàn dễ bị sạt lở, lũ cuốn hay ngập lụt.
Đô thị hiện đại với tòa nhà cao tầng bọc kính, giao thông dày đặc, ô nhiễm không khí và tiếng ồn cũng đặt ra câu hỏi: kiến trúc đô thị có đẹp thôi chưa đủ, mà phải lành mạnh, an toàn và đáng sống.
Kiến trúc sinh thái – giải pháp bền vững
Kiến trúc sinh thái không chỉ là tiết kiệm năng lượng hay thẩm mỹ. Nó tạo ra môi trường sống lành mạnh, nuôi dưỡng thể chất, tinh thần và mối quan hệ xã hội. Không gian sống được coi như cơ thể thứ hai của con người, nơi con người tương tác với cá nhân khác, cộng đồng và thiên nhiên.
Theo WHO, sức khỏe không chỉ là không có bệnh tật, mà là trạng thái thoải mái toàn diện về thể chất, tinh thần và xã hội. Do đó, kiến trúc vì sức khỏe là phương tiện định hình chất lượng sống, trạng thái sức khỏe toàn diện, thậm chí góp phần hình thành nhân cách.
Các yếu tố kiến trúc tác động trực tiếp đến sức khỏe
- Thiết kế thông gió và ánh sáng: Không khí lưu thông tốt giảm nấm mốc, bụi và các chất gây ô nhiễm, giảm nguy cơ bệnh hô hấp và dị ứng. Ánh sáng tự nhiên giúp điều chỉnh nhịp sinh học, cải thiện giấc ngủ, tăng cường miễn dịch.
- Vật liệu thân thiện: Sử dụng vật liệu ít phát thải độc hại, không trơn trượt, hạn chế chấn thương và các rủi ro sức khỏe.
- Không gian xanh và cảnh quan: Cây xanh, cửa sổ lớn, tầm nhìn ra thiên nhiên làm giảm stress, hạ huyết áp, tăng cảm xúc thư thái. Màu sắc công trình cũng ảnh hưởng tâm lý: màu ấm như vàng, cam tạo cảm giác thân thiện; màu xanh lá, xanh dương mang lại sự tĩnh lặng.
- Kiến trúc cách âm: Giảm tiếng ồn giúp tăng tập trung, nâng cao hiệu suất học tập và làm việc, giảm mệt mỏi tinh thần.
Kiến trúc đô thị và sức khỏe cộng đồng
Ở quy mô lớn, quy hoạch đô thị có thể cải thiện sức khỏe cộng đồng:
- Không gian công cộng: Công viên, hồ nước, phố đi bộ giúp người dân tương tác xã hội, chống cô đơn, tăng cường sức khỏe tinh thần.
- Dịch vụ tiện ích tiếp cận dễ dàng: Y tế, giáo dục, chợ, trung tâm thương mại được kết nối bằng giao thông công cộng thuận tiện, giảm phương tiện cá nhân, thúc đẩy lối sống năng động.
- Hạ tầng chống ngập: Vỉa hè thông thoáng, cây xanh tạo bóng mát, hấp thụ CO2, giảm nhiệt đô thị vào mùa hè.
Như vậy, đô thị không chỉ đẹp mà còn tối ưu cho sức khỏe và hạnh phúc cư dân.
Bài học từ thiên tai tại Việt Nam
Nước ta đã và đang hứng chịu bão lũ kinh hoàng, đặc biệt ở miền núi phía Bắc, Đồng bằng Bắc Bộ, và hiện nay ở miền Trung – Tây Nguyên. Lũ cuốn, sạt lở và ngập lụt gây thiệt hại lớn về người và tài sản: hàng chục ngàn ngôi nhà, hàng trăm trường học, cơ sở y tế bị hư hại; làng bản bị vùi lấp.
Những sự kiện này nhấn mạnh tầm quan trọng của quy hoạch dân cư nông thôn, đô thị và thiết kế kiến trúc bền vững. Kiến trúc sư không chỉ sáng tạo mà còn phải giải quyết vấn đề bền vững, an toàn và thích ứng với thiên tai.
Kiến trúc bền vững – yêu cầu cấp thiết
Thiết kế bền vững là điều kiện tiên quyết để kiến trúc thực sự phục vụ con người. Trước khi nói đến kiến trúc có bản sắc hay kiến trúc vì sức khỏe, con người phải được sống trong ngôi nhà bền vững, trong quần cư và đô thị bền vững. Điều này bao gồm:
- Ngôi nhà cá nhân: Thiết kế chống lũ, chống sạt lở, sử dụng vật liệu bền vững, lấy ánh sáng và thông gió tự nhiên làm trung tâm.
- Quần cư nông thôn và đô thị: Tích hợp không gian xanh, hệ thống thoát nước thông minh, bảo vệ cộng đồng trước thiên tai.
- Đô thị thông minh: Tích hợp dữ liệu, AI, IoT để dự báo, phòng ngừa và ứng phó với biến đổi khí hậu.
Kết luận
Kiến trúc không chỉ là nghệ thuật hay biểu tượng thẩm mỹ, mà là công cụ tạo ra môi trường sống lành mạnh, nuôi dưỡng thể chất, tinh thần và mối quan hệ xã hội của con người. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và các rủi ro thiên tai, kiến trúc phải gắn liền với khái niệm bền vững, thích ứng và an toàn.
Mỗi công trình, từ ngôi nhà riêng đến quần cư, từ đô thị hiện đại đến nông thôn truyền thống, đều cần phản ánh giá trị này. Khi kiến trúc đáp ứng được các tiêu chí vì sức khỏe, đô thị và ngôi nhà không chỉ đẹp, mà còn là nơi con người sống an toàn, hạnh phúc, gắn kết và phát triển bền vững.