Quản lý dự án đầu tư – bức xúc từ thực tiễn (Bài 7)

Bài 7: Đánh giá tác động môi trường – “cửa ải” khó khăn

Các dự án đầu tư, đặc biệt là những dự án có công trình xây dựng nhà máy, sẽ có những tác động đến môi trường. Đó là điều tất yếu khách quan. Vì vậy, thuyết minh về ảnh hưởng của dự án đến môi trường và đưa ra những giải pháp khắc phục ngay trong dự án đầu tư là cần thiết và cũng là một "thách đố" đối với các chủ đầu tư.

>>Bài 1: Rắc rối từ khái niệm
>>Bài 2: Xác định sự cần thiết phải đầu tư: Chủ quan, duy ý chí
>>Bài 3: Vòng luẩn quẩn về chọn vị trí đầu tư
>>Bài 4: Công nghệ và kỹ thuật của dự án: Lực bất tòng tâm

>>Bài 5: Những nghịch lý từ… quy hoạch
>>Bài 6: Thách thức từ vùng nguyên liệu

Chủ đầu tư khá đau đầu khi lập “báo cáo đánh giá tác động môi trường“
cho dự án. Ảnh TL

Tác động môi trường là một khái niệm rất rộng. Có thể tạm chia những tác động này ở hai phạm vi: Phạm vi vĩ mô là những ảnh hưởng của dự án tới cảnh quan chung, quy hoạch tổng thể của khu vực và những vấn đề về xã hội. Phạm vi vi mô là những ảnh hưởng của dự án tới sức khỏe người lao động làm việc trong nhà máy của dự án và nguồn nước, không khí của khu vực đặt dự án.

Đánh giá tác động của dự án tới môi trường trong phạm vi vĩ mô bao gồm những câu hỏi hóc búa nhất. Một dự án đầu tư xây dựng nhà máy xi măng lò quay tại Hà Nam, chủ đầu tư đã phải trả lời những câu hỏi sau: Nhà máy có ảnh hưởng gì tới các di tích lịch sử trong những vùng lân cận không? Nhà máy có phá vỡ quy hoạch phát triển ngành du lịch ở địa phương và các vùng lân cận không? Có thể khẳng định ngay rằng, không một chủ đầu tư nào trả lời được những câu hỏi trên với những căn cứ khoa học. Thế là, ít nhất phải có hai "đề tài khoa học" để trả lời hai câu hỏi quan trọng ấy, chi phí cho việc nghiên cứu mỗi đề tài từ năm mươi đến cả trăm triệu đồng và tất nhiên là chủ đầu tư phải chịu. Khi các "đề tài khoa học" này được nghiệm thu, chủ đầu tư có được: Giấy xác nhận dự án không ảnh hưởng tới các di tích lịch sử quốc gia tại địa phương và vùng lân cận; giấy xác nhận dự án không phá vỡ quy hoạch tổng thể về du lịch của địa phương và vùng lân cận. Thiếu hai văn bản ấy thì việc dự án được cấp có thẩm quyền phê duyệt chỉ là… trong mơ.

Đánh giá tác động của dự án tới những vấn đề về xã hội còn khó hơn nhiều. Khi lập dự án đầu tư xây dựng một sân golf và khu khách sạn cao cấp tại một khu du lịch nổi tiếng ở phía Bắc, chủ đầu tư phải trả lời các câu hỏi: Cụm sân golf và khách sạn có những ảnh hưởng gì tới lối sống của người Việt Nam và truyền thống văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc? Dự án có những biện pháp gì để ngăn chặn những tác động xấu có thể có? Chủ đầu tư đã chắp tay kêu trời vì sân golf và các khách sạn còn đang trên giấy và nếu được thực hiện dự án thì nhanh nhất đến năm 2010 nó mới có trong thực tế. Thế thì làm thế nào để đánh giá được tác động của nó tới lối sống của người dân Việt Nam và truyền thống văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc của Việt Nam? Đành chấp nhận dùng cách khác để không phải trả lời hoặc “ủy quyền” cho một người khác có đủ khả năng chi phối trả lời thay cho chủ đầu tư những câu hỏi nhạy cảm này.

Đánh giá tác động môi trường trong phạm vi vi mô cũng không dễ. Phần lớn tác động của dự án tới sức khỏe của người lao động, đến nguồn nước và không khí đều liên quan đến công nghệ. Với những dự án xây dựng các nhà máy, khi nhập khẩu thiết bị, máy móc thường bao gồm cả việc chuyển giao công nghệ. Dự án xây dựng nhà máy xi măng phải thuyết minh: Ống khói đặt ở đâu? Phạm vi ảnh hưởng của khói là bao nhiêu km? Hệ thống lọc bụi khắc phục được khói bụi như thế nào? Dự án xây dựng nhà máy chế biến thủy sản phải trả lời ngay câu hỏi: Nước thải sẽ được xử lý theo công nghệ nào? Độ sạch của nước thải đạt đến đâu có vượt qua giới hạn cho phép không? Việc đặt ra những câu hỏi ấy là cần thiết. Nhưng oái oăm thay, câu trả lời lại không ở trong đầu của chủ đầu tư mà nó được thuyết minh trong giải pháp công nghệ. Trong khi dự án chưa được phê duyệt, hợp đồng nhập khẩu máy móc thiết bị và chuyển giao công nghệ chưa ký, nguồn vốn chưa thu xếp được thì ai có thể trả lời ngay được? Thế là một vòng luẩn quẩn hình thành: Nếu không trả lời được những câu hỏi về tác động môi trường trong một tài liệu kèm theo dự án gọi là "Báo cáo đánh giá tác động môi trường" thì dự án chưa được chấp thuận và do đó chưa thể ký hợp đồng mua máy móc, thiết bị và chuyển giao công nghệ. Và khi hợp đồng ấy chưa được ký, chưa mở thư tín dụng thì mọi câu trả lời còn ở phía người cung cấp, có nghĩa là chủ đầu tư không thể trả lời được!

Sự mâu thuẫn và chồng chéo giữa các văn bản Luật về đánh giá tác động môi trường cũng làm cho cả chủ đầu tư và cán bộ quản lý lúng túng. Khoản 4, Điều 22, Luật Bảo vệ môi trường quy định: Các dự án phải lập báo cáo đánh giá tác động môi trường chỉ được phê duyệt, cấp phép đầu tư, xây dựng sau khi Báo cáo đánh giá tác động môi trường đã phê duyệt. Điều đó có nghĩa là, Báo cáo đánh giá tác động môi trường phải hoàn thành trước khi đăng ký hoặc thẩm tra dự án đầu tư và trước khi lập, phê duyệt dự án đầu tư xây dựng công trình. Song, theo Luật Đầu tư thì dự án đầu tư phải được đăng ký hoặc thẩm tra trước khi thực hiện. Đối với dự án đầu tư xây dựng công trình, việc lập và phê duyệt sẽ tiến hành trước khi xin phép xây dựng. Từ đó, một câu hỏi chưa có lời giải là: Báo cáo đánh giá tác động môi trường và Giấy chứng nhận đầu tư, cái nào có trước?

Bảo đảm sự trong sạch của môi trường đang là vấn đề nhức nhối hiện nay không chỉ ở nước ta mà cả trên toàn thế giới. Nhưng, từ đó để đưa ra những quy định "thách đố" các nhà đầu tư thì lại là điều… không thể chấp nhận được. Ai có thể tháo gỡ khó khăn vô lý này cho các nhà đầu tư?

(Kỳ sau:  Vay vốn cho dự án đầu tư – chặng đường đầy “chông gai”!)

Luật gia Vũ Xuân Tiền 
Tổng giám đốc Cty CP Tư vấn quản lý và đào tạo VFAM Việt Nam.