Khi biến đổi khí hậu trở thành thách thức toàn cầu, giáo dục không thể đứng ngoài cuộc. Đại học Xanh là hướng đi chiến lược cho sự phát triển bền vững của giáo dục đại học. Vậy mô hình này là gì, tiêu chí đánh giá ra sao và Việt Nam đang ở đâu trong hành trình này? Hãy cùng khám phá toàn cảnh bức tranh Đại học Xanh tại Việt Nam – nơi cơ hội và thách thức đang song hành.
Đại học xanh là gì?
Khái niệm “Đại học Xanh” không chỉ đơn thuần đề cập đến việc phủ cây xanh trong khuôn viên trường, mà là mô hình giáo dục hướng tới phát triển bền vững toàn diện. Một trường học xanh tích hợp các yếu tố môi trường, xã hội và kinh tế vào mọi hoạt động đào tạo, nghiên cứu, vận hành và phát triển cộng đồng. Từ việc sử dụng năng lượng tái tạo, tiết kiệm nước, quản lý chất thải, cho tới xây dựng chương trình học tích hợp tư duy sinh thái – tất cả đều là thành tố của mô hình này.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và khủng hoảng tài nguyên ngày càng nghiêm trọng, việc xây dựng các cơ sở giáo dục bền vững trở thành yêu cầu cấp thiết. Trường đại học không chỉ là nơi truyền đạt tri thức, mà còn là nơi hình thành tư duy, giá trị và hành vi của thế hệ tương lai. Việc triển khai mô hình trường học xanh góp phần định hình lối sống có trách nhiệm với môi trường và cộng đồng.
Trên thế giới, các đại học như Harvard (Mỹ), Chulalongkorn (Thái Lan) hay Kyoto University (Nhật Bản) đều tích cực thực hiện các chiến lược xanh hoá – từ giảm phát thải carbon, thiết kế xanh trong kiến trúc, đến các sáng kiến giáo dục bền vững. Xu hướng này đang lan rộng tại châu Á, trong đó Việt Nam bắt đầu đón nhận và phát triển khái niệm “trường học xanh” như một hướng đi chiến lược cho nền giáo dục trong kỷ nguyên chuyển đổi xanh.
Các mô hình Đại học Xanh trên thế giới
Trên thế giới, nhiều trường đại học đã vượt khỏi vai trò truyền thống để trở thành hình mẫu của phát triển bền vững và trường học xanh. Không chỉ dừng ở việc “xanh hóa” cơ sở vật chất, các trường này còn tích cực tích hợp yếu tố môi trường vào giảng dạy, nghiên cứu và quản trị đại học.
University of California, Berkeley là một trong những trường tiên phong với hơn 20 toà nhà đạt chứng nhận LEED, cùng chương trình Office of Sustainability điều phối các sáng kiến cắt giảm phát thải carbon, quản lý nước và chất thải. University of Cambridge, trong khi đó, đã triển khai kế hoạch “Environmental Sustainability Vision” hướng tới trung hoà carbon vào năm 2038, đồng thời thành lập mạng lưới nghiên cứu liên ngành về biến đổi khí hậu.
Tại châu Á, Đại học Quốc gia Singapore (NUS) là hình mẫu về phát triển campus xanh, với các công trình được thiết kế để tận dụng thông gió tự nhiên, giảm tiêu thụ năng lượng và tăng cường đa dạng sinh học nội khuôn viên. Ngoài ra, Đại học Tongji (Trung Quốc) cũng nổi bật với chương trình giáo dục bền vững và hợp tác quốc tế về kiến trúc sinh thái.
Những đại học này không chỉ đạt tiêu chuẩn xanh (như LEED, Green Campus) mà còn tiên phong trong nghiên cứu về năng lượng tái tạo, vật liệu bền vững, kinh tế tuần hoàn và chính sách môi trường. Mô hình “trường đại học xanh” vì thế đã trở thành trung tâm đổi mới – nơi tích hợp lý tưởng giữa giáo dục, nghiên cứu và hành động vì tương lai bền vững.
Đại học xanh cần đáp ứng các tiêu chí gì?
Để được công nhận là trường học xanh, một trường đại học không chỉ cần có cây xanh hay sử dụng năng lượng tái tạo. Mô hình này đòi hỏi một hệ sinh thái giáo dục toàn diện, bao gồm các tiêu chí sau
- Giáo dục vì phát triển bền vững
Cốt lõi của trường đại học xanh là chương trình đào tạo được “xanh hóa”. Tư duy bền vững cần thấm vào mọi ngành học, không giới hạn ở lĩnh vực môi trường. Từ kinh tế, kỹ thuật đến nhân văn, sinh viên được trang bị năng lực tư duy hệ thống, đánh giá tác động và ra quyết định theo hướng bảo vệ tài nguyên. Đây chính là bước đi chiến lược để kiến tạo thế hệ lãnh đạo xanh trong tương lai.
- Hạ tầng và vận hành thân thiện môi trường
Một trường học xanh cần đồng thời là công trình xanh. Hạ tầng được thiết kế theo tiêu chuẩn kiến trúc sinh thái: tận dụng ánh sáng tự nhiên, thông gió chéo, thu gom nước mưa và sử dụng vật liệu bền vững. Hệ thống năng lượng tái tạo, như điện mặt trời, được tích hợp nhằm giảm phát thải. Việc vận hành hướng đến mô hình “zero waste”, trong đó tái chế, tái sử dụng và giảm thiểu chất thải là nguyên tắc cốt lõi.
- Văn hóa xanh – yếu tố nền tảng
Khác biệt lớn của trường học xanh chính là lối sống và văn hóa. Các hành vi xanh như đi lại bằng xe đạp, hạn chế rác nhựa, giao tiếp tích cực với thiên nhiên được khuyến khích và trở thành chuẩn mực. Mối quan hệ giữa con người – cộng đồng – môi trường được tái thiết lập, góp phần tạo ra những công dân toàn cầu có trách nhiệm sinh thái.
Thực tiễn triển khai mô hình trường học xanh tại Việt Nam: Hiện trạng và triển vọng
Vị thế của Việt Nam trong bảng xếp hạng đại học bền vững toàn cầu
Trong bảng xếp hạng các trường đại học xanh toàn cầu năm 2022 do UI GreenMetric công bố – một hệ thống uy tín đánh giá mức độ phát triển bền vững của các cơ sở giáo dục đại học trên thế giới – Việt Nam có sự hiện diện đáng ghi nhận với hơn 10 trường lọt vào danh sách, trong đó Trường Đại học Tôn Đức Thắng (hạng 114) và Đại học Trà Vinh (hạng 138, tăng 43 bậc) là hai cái tên tiêu biểu. Đây là minh chứng cho sự chuyển mình tích cực của hệ thống giáo dục đại học Việt Nam trong việc định hướng theo mô hình trường học xanh – một mô hình phát triển lấy bền vững làm trung tâm.
Tuy nhiên, nếu xét toàn diện, Việt Nam vẫn đang ở giai đoạn khởi đầu trong hành trình xây dựng các trường đại học thân thiện môi trường. Phần lớn cơ sở đào tạo vẫn chưa triển khai một cách hệ thống các tiêu chí của trường học xanh – từ quy hoạch hạ tầng, vận hành năng lượng, đến chương trình đào tạo, quản trị tổ chức và nhận thức cộng đồng học thuật.
Tiếp cận mô hình đại học xanh từ góc độ bản địa hóa
Một trong những điều kiện tiên quyết để triển khai hiệu quả mô hình trường học xanh tại Việt Nam là cần bản địa hóa các khái niệm “xanh” theo điều kiện thực tế về khí hậu, kinh tế và nguồn lực. Thay vì sao chép mô hình từ các quốc gia phát triển, các trường nên xây dựng lộ trình phù hợp, có khả năng thích ứng cao.
Cụ thể, mô hình đại học xanh tại Việt Nam cần đáp ứng các nhóm tiêu chí then chốt:
- Cơ sở vật chất và hạ tầng xanh: Sử dụng vật liệu tiết kiệm năng lượng, hệ thống chiếu sáng và điều hòa thông minh, thiết kế cảnh quan sinh thái, tích hợp năng lượng tái tạo như điện mặt trời, hệ thống tái sử dụng nước mưa…
- Quản trị đại học theo hướng phát triển bền vững: Từ định hướng chiến lược, quy trình hành chính đến sử dụng tài nguyên đều cần phản ánh tư duy “giảm thiểu – tái chế – tái sử dụng”, đồng thời đảm bảo tính minh bạch và sự tham gia của cộng đồng.
- Chương trình giảng dạy gắn với giáo dục bền vững: Các nội dung liên quan đến biến đổi khí hậu, kinh tế tuần hoàn, tiêu dùng có trách nhiệm… nên được tích hợp vào mọi ngành học, thậm chí trở thành môn học bắt buộc.
- Văn hóa đại học xanh: Sinh viên, giảng viên, nhân viên cần được khuyến khích thay đổi hành vi theo hướng thân thiện với môi trường: tiết kiệm năng lượng, hạn chế rác thải nhựa, sử dụng phương tiện xanh, tham gia các chiến dịch cộng đồng về môi trường.
- Kết nối với cộng đồng và doanh nghiệp: Trường học xanh không thể vận hành trong “ốc đảo”. Cần tạo ra các sáng kiến hợp tác với địa phương, doanh nghiệp để lan tỏa giá trị bền vững ra bên ngoài khuôn viên.
Cơ hội bứt phá trong bối cảnh Việt Nam thúc đẩy tăng trưởng xanh
Mô hình đại học xanh không chỉ phù hợp với xu thế toàn cầu mà còn mở ra nhiều cơ hội phát triển cho hệ thống giáo dục Việt Nam trong bối cảnh quốc gia đang chuyển mình mạnh mẽ theo định hướng tăng trưởng xanh. Một số yếu tố thúc đẩy đáng chú ý gồm:
- Chiến lược quốc gia định hình nền tảng
Các văn bản chiến lược như Chiến lược Tăng trưởng xanh, Kế hoạch quốc gia thích ứng với biến đổi khí hậu, cùng các cam kết tại COP26 là kim chỉ nam cho các trường tích hợp các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) vào giảng dạy, nghiên cứu và vận hành. Đây là cơ hội để đồng bộ hoá mô hình trường học xanh trong toàn hệ thống đại học công và tư.
- Nguồn lực quốc tế mở rộng
Các tổ chức như UNDP, JICA, GIZ, ADB, EU đang dành nhiều nguồn lực cho giáo dục môi trường, thúc đẩy chuyển đổi xanh tại các nước đang phát triển. Các trường tại Việt Nam hoàn toàn có thể chủ động đề xuất dự án, tiếp cận quỹ hỗ trợ kỹ thuật để nâng cấp hạ tầng và đào tạo nhân lực xanh.
- Nhu cầu sinh viên ngày càng thay đổi
Thế hệ sinh viên Gen Z và Alpha ngày càng có nhận thức sâu sắc về biến đổi khí hậu, trách nhiệm xã hội và tìm kiếm môi trường học tập gắn với giá trị bền vững. Việc đầu tư phát triển thành một “trường học xanh” không chỉ nâng cao năng lực cạnh tranh tuyển sinh mà còn góp phần xây dựng thương hiệu đại học uy tín, có trách nhiệm xã hội.
- Công nghệ – chất xúc tác cho quá trình xanh hóa
Sự phát triển nhanh của công nghệ xanh như hệ thống IoT trong giám sát năng lượng, AI trong quản trị vận hành, năng lượng mặt trời phân tán, công nghệ tái chế thông minh… tạo điều kiện cho các trường ứng dụng chuyển đổi số để giảm phát thải mà không cần đầu tư quá lớn. Đây là đòn bẩy để tối ưu chi phí trong dài hạn và gia tăng tính linh hoạt cho mô hình trường học xanh.
- Khoảng trống cho những người tiên phong
Hiện nay, chỉ một số trường như Đại học Tôn Đức Thắng, Đại học Trà Vinh, Đại học Phenikaa, Đại học Việt Đức đang theo đuổi mô hình trường học xanh một cách bài bản. Đây là khoảng trống thị trường để các cơ sở giáo dục khác tận dụng, tạo ra lợi thế cạnh tranh từ việc đi trước – đúng hướng – có chiến lược dài hạn.
Rào cản và triển vọng trong quá trình chuyển đổi
Bên cạnh tiềm năng lớn, các trường đại học tại Việt Nam vẫn đối mặt với nhiều thách thức: thiếu nguồn lực tài chính, cơ sở hạ tầng chưa đáp ứng yêu cầu, nhận thức chưa đồng đều, đặc biệt là sự thiếu hụt chuyên gia và nội dung đào tạo xanh một cách chuẩn hóa.
Tuy nhiên, chính các khó khăn này lại là động lực để phát triển những mô hình đại học xanh đặc thù – có khả năng thích ứng linh hoạt và sáng tạo trong điều kiện của các quốc gia đang phát triển.
Trong tương lai, xu hướng thiết kế học xá sinh thái, chương trình học liên ngành bền vững, quản trị số hướng môi trường… sẽ định hình các tiêu chuẩn mới cho giáo dục đại học. Việt Nam nếu tận dụng tốt cơ hội chuyển đổi hiện tại, hoàn toàn có thể trở thành hình mẫu điển hình về triển khai trường học xanh tại khu vực Đông Nam Á.
