Khi nhắc đến Gustave Eiffel, đa số đều nghĩ ngay đến tháp Eiffel – biểu tượng của Paris và một trong những công trình mang tính biểu tượng nhất thế giới. Tuy nhiên, di sản của ông không chỉ giới hạn trong tòa tháp bằng sắt khổng lồ ấy. Từ những cây cầu, mái vòm, nhà ga đến các công trình đặc biệt khác, Gustave Eiffel đã góp phần định hình lại kiến trúc và kỹ thuật xây dựng trong thế kỷ 19, để lại những dấu ấn trường tồn mà ít người có thể vượt qua.
Những công trình cách mạng mở đường cho tương lai
Sinh năm 1832 tại Dijon, miền Đông nước Pháp, Gustave Eiffel đã sớm bộc lộ tài năng xuất chúng trong lĩnh vực kỹ thuật và kiến trúc. Sau khi tốt nghiệp từ những ngôi trường danh tiếng như École Polytechnique và École Centrale des Arts et Manufactures, ông bắt đầu sự nghiệp với trọng tâm là các dự án kim loại, đặc biệt là cầu đường. Một trong những dự án lớn đầu tiên của ông là cây cầu đường sắt tại Bordeaux, được đánh giá cao nhờ thiết kế kết hợp tính bền vững và tính thẩm mỹ.
Từ đó, sự nghiệp của Eiffel nhanh chóng thăng hoa với hàng loạt công trình đáng nhớ. Trong số đó, có thể kể đến cây cầu thép vòm dài 162m bắc qua sông Douro ở Bồ Đào Nha, ga xe lửa Budapest tại Hungary, và phần khung kim loại của Tượng Nữ thần Tự do – một biểu tượng của nước Mỹ. Với Tượng Nữ thần Tự do, Gustave Eiffel đã áp dụng kiến thức về áp suất gió để đảm bảo cấu trúc vững chắc, góp phần tạo nên thành công cho tác phẩm này dù nhà thiết kế ban đầu đã qua đời trước khi hoàn thành.
Tháp Eiffel: Kiệt tác làm lu mờ mọi thành tựu khác
Dẫu nhiều công trình của Gustave Eiffel có giá trị vượt thời gian, chính tháp Eiffel mới là dấu ấn nổi bật nhất trong sự nghiệp của ông. Được xây dựng tại khu vực Champ de Mars, tháp Eiffel là minh chứng cho bước đột phá trong việc sử dụng sắt và đinh tán – hai vật liệu còn khá mới mẻ thời bấy giờ. Cao tới 300m, đây từng là công trình cao nhất thế giới suốt 40 năm và trở thành biểu tượng không chỉ của Paris mà còn của sự sáng tạo, đổi mới trong kiến trúc hiện đại.
Ban đầu, dự án này gặp phải sự phản đối gay gắt, thậm chí bị coi là “một kim tự tháp sắt xấu xí”. Nhưng với sự quyết tâm, Gustave Eiffel đã bảo vệ ý tưởng của mình và biến tháp Eiffel thành một công trình không chỉ bền vững mà còn mang tính nghệ thuật cao. Như lời ông từng nói: “Liệu một kỹ sư không quan tâm đến vẻ đẹp, hay chúng tôi không cố gắng tạo ra những cấu trúc vừa mạnh mẽ vừa hài hòa?”
Hành trình sự nghiệp và dấu ấn của kiến trúc sư Eiffel trên thế giới
Hành trình sự nghiệp của G. Eiffel bắt đầu khi ông gia nhập Công ty Kỹ thuật Charles Nepveu. Năm 1858, ở tuổi 26, ông đã chỉ đạo xây dựng cây cầu thép bắc qua sông Garonne, gần Bordeaux. Tại đây, ông tiên phong áp dụng kỹ thuật giếng chìm hơi ép, một bước tiến đột phá trong xây dựng cầu. Thành công từ dự án này đặt nền móng cho sự nghiệp rực rỡ của Eiffel trong ngành xây dựng thép.
Tiếp nối thành công, ông tham gia thiết kế và thi công hàng loạt cây cầu nổi bật như cầu Dive-Bayonne, cầu Floirac trên sông Dordogne, và đặc biệt là cầu cạn Garabit – một kiệt tác với kết cấu táo bạo, mang tính biểu tượng cho thời kỳ phát triển công nghệ thép. Những công trình này không chỉ minh chứng cho khả năng sáng tạo mà còn thể hiện tầm nhìn kỹ thuật vượt thời đại của ông.
Những đóng góp lớn trong triển lãm quốc tế
Eiffel không chỉ là một kỹ sư mà còn là người tổ chức và xây dựng những công trình mang tính biểu tượng tại các triển lãm quốc tế. Năm 1867, ông góp phần vào thành công của Triển lãm Quốc tế Paris bằng việc thiết kế các cấu trúc thép độc đáo. Đến năm 1878, ông tiếp tục gây tiếng vang với hệ mái vòm và vì kèo thép bền nhẹ, vừa đẹp mắt vừa chịu lực tốt, được ứng dụng trong gian trưng bày chính.
Những đóng góp này không chỉ nâng cao vị thế của ông mà còn khẳng định rằng kết cấu thép có thể trở thành nghệ thuật kiến trúc thực thụ. Đây cũng là bước đệm để Eiffel thực hiện công trình mang tính biểu tượng nhất: Tháp Eiffel vào năm 1889.
Dấu ấn toàn cầu
Tài năng của Eiffel nhanh chóng vượt khỏi biên giới nước Pháp. Ông thực hiện hàng loạt công trình khắp thế giới như nhà ga Budapest, cầu Tage ở Bồ Đào Nha, cầu Szegedin ở Hồng Kông, và nhiều công trình khác tại Mỹ, Ai Cập, Peru, và châu Á. Đặc biệt, ông chính là người thiết kế khung thép cho tượng Nữ Thần Tự Do – biểu tượng của nước Mỹ, và mái vòm di động của Đài thiên văn Nice.
Di sản bất tử
Từ xưởng nhỏ tại Bordeaux, Eiffel đã xây dựng nên Công ty Eiffel với trụ sở đặt tại Levallois-Perret, Paris. Đến nay, tên ông vẫn được gìn giữ và tôn vinh như biểu tượng của sự đổi mới và sáng tạo trong ngành công nghiệp thép. Những công trình của ông, từ Paris đến New York, từ châu Âu đến châu Á, vẫn đứng vững như những chứng nhân bất tử của tài năng và tâm huyết một con người vĩ đại.
Di sản của Gustave Eiffel tại Việt Nam và Đông Dương
Nhà sử học người Pháp Bertrand Lemoine từng nhận định:
“Eiffel đã xuất khẩu ra quốc tế rất nhiều công trình, nhất là ở Đông Dương cũ, gồm Lào, Cam Bốt và Việt Nam. Dưới thời thuộc địa, người Pháp đã xây dựng nhiều mạng lưới đường sắt, đường bộ, và các cây cầu để thuận tiện giao thông, cả các khu chợ nữa. Doanh nghiệp của Eiffel đã xây dựng khoảng hơn chục khu chợ ở Việt Nam và khoảng 60 cây cầu. Ông ấy đã trúng thầu những dự án quan trọng ở Việt Nam.”
Những đóng góp của Eiffel không chỉ dừng lại ở các công trình lớn mà còn là sự cải tiến đáng kể cho hệ thống giao thông và cơ sở hạ tầng tại các quốc gia Đông Dương.
- Tại Campuchia:
- Lắp đặt hệ thống cầu trên sông Bassac.
- Các bến cảng và cầu tàu tại Phnôm Pênh.
- Hệ thống xiphông tại hồ Tonlé-Sap – giúp cung cấp nguồn nước sạch cho cư dân Phnôm Pênh.
- Tại Lào:
- Xây dựng các cây cầu trên đường thuộc địa số 13 từ Paksé đến Viêng Chăn – mở ra một tuyến giao thông chiến lược quan trọng.
- Trên các tuyến đường sắt Đông Dương:
- Cầu trên tuyến đường sắt Sài Gòn – Mỹ Tho.
- Cầu lớn trên tuyến Đà Nẵng – Nha Trang.
- Lắp ráp hệ thống cầu từ Phnôm Pênh đến Battambang.
Tại Việt Nam, Công ty Eiffel đã góp phần kiến tạo hàng loạt công trình, trong đó nổi bật nhất phải kể đến:
- Cầu Mống (Sài Gòn, 1881): Đây là công trình đầu tiên của Công ty Eiffel tại Việt Nam, được xây dựng để nối liền hai bờ kênh Bến Nghé, một biểu tượng kiến trúc độc đáo và hiện vẫn được bảo tồn.
- Các công trình khác tại Sài Gòn:
- Bến cảng Sài Gòn (1901-1915) – trung tâm vận chuyển hàng hóa và giao thương sầm uất nhất Đông Dương thời bấy giờ.
- Bến Nhà Rồng (1927-1929) – nơi gắn liền với dấu mốc lịch sử của Việt Nam trong hành trình ra đi tìm đường cứu nước của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
- Hệ thống thu dẫn nước Tân Sơn Nhất và các bể chứa nước trên phố Pellerin – đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp nước sạch cho cư dân đô thị.
- Tại Chợ Lớn:
- Cầu Malabars (hay còn gọi là cầu Chà Và).
- Cầu Cần Giuộc.
- Các bể chứa nước phục vụ đời sống người dân và thương mại.
- Tại Hải Phòng:
- Cầu Joffre (hiện nay là cầu Lạc Long) và cầu Hạ Lý – những cây cầu kết nối huyết mạch giao thông, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế vùng duyên hải phía Bắc.
Những thông tin chưa được xác thực về Gustave Eiffel và các công trình tại Việt Nam
Trong lịch sử kiến trúc và xây dựng Việt Nam, có không ít ý kiến và tài liệu cho rằng một số công trình nổi tiếng như Cầu Trường Tiền và Nhà Bưu điện Trung tâm Sài Gòn do Gustave Eiffel thiết kế. Tuy nhiên, khi kiểm tra lại các tư liệu lịch sử, những nhận định này dường như chưa hoàn toàn chính xác.
Cầu Trường Tiền là biểu tượng của cố đô Huế, được xây dựng và hoàn thành vào năm 1899, sau vụ bê bối Panama năm 1892 – thời điểm mà Gustave Eiffel đã rời khỏi công ty mang tên ông. Khi ấy, công ty này đã đổi tên thành Société de Construction de Levallois-Perret (SCLP). Phần lớn các tài liệu cho thấy, chính SCLP là đơn vị chịu trách nhiệm thi công cầu Trường Tiền. Tuy nhiên, vì công ty SCLP sau này đổi lại tên cũ là Công ty Eiffel vào năm 1929, điều này dẫn đến việc nhiều người lầm tưởng rằng Gustave Eiffel có tham gia thiết kế cầu Trường Tiền.
Trên thực tế, Gustave Eiffel và công ty SCLP là hai thực thể hoàn toàn tách biệt. Ông không hề tham gia bất kỳ dự án nào tại Đông Dương sau khi rời khỏi công ty vào năm 1893. Sự nhầm lẫn này bắt nguồn từ việc nhiều tài liệu không làm rõ ranh giới giữa cá nhân Gustave Eiffel và những công trình được thực hiện dưới thương hiệu “Eiffel”.
Tiếp theo, nhà Bưu điện Trung tâm Sài Gòn, một trong những công trình tiêu biểu của thời kỳ thuộc địa Pháp, không phải là tác phẩm của Gustave Eiffel như nhiều người lầm tưởng. Công trình này do kiến trúc sư Marie-Alfred Foulhoux thiết kế và được xây dựng trong giai đoạn 1886-1891.
Foulhoux, kiến trúc trưởng của Sở Công trình dân dụng thuộc địa Nam Kỳ, đã mang đậm phong cách kiến trúc châu Âu kinh điển vào công trình này. Thiết kế của nhà bưu điện chịu ảnh hưởng từ các công trình nổi tiếng tại Pháp như Palais des Études (Cung Học tập) của Trường Mỹ thuật Paris và Thư viện Sainte-Geneviève ở Paris. Cả hai công trình này đều nổi bật với kết cấu vòm thép thanh mảnh và lối tổ chức không gian duy lý.
Hệ thống kết cấu của Nhà Bưu điện Sài Gòn – gồm các vòm kim loại đơn giản – cũng không có gì đặc biệt để cần đến sự tham gia của Gustave Eiffel hay công ty của ông. Các công trình mà hãng Eiffel thực hiện thường đòi hỏi các giải pháp kỹ thuật phức tạp, như nhà ga, chợ lớn hoặc triển lãm. Do đó, việc liên hệ Nhà Bưu điện Trung tâm Sài Gòn với Gustave Eiffel là không có cơ sở.
Sự liên hệ giữa Gustave Eiffel và các công trình này có thể bắt nguồn từ hai nguyên nhân chính:
- Nhầm lẫn từ ngôn ngữ và cách diễn giải tài liệu:
Một số tài liệu ghi nhận công trình của hãng Eiffel tại Đông Dương, như cầu Bình Điền, được xây dựng cùng thời điểm với Nhà Bưu điện Trung tâm Sài Gòn. Có khả năng trong quá trình dịch thuật hoặc sao chép, tên “Bình Điền” đã bị nhầm lẫn thành “Bưu điện”, dẫn đến suy đoán rằng Eiffel có liên quan đến Nhà Bưu điện Sài Gòn. - Tương đồng về thiết kế:
Mặt đứng của Nhà Bưu điện Sài Gòn có nét tương đồng với Cung Triển lãm Công nghiệp tại Triển lãm Quốc tế Paris năm 1855. Tuy nhiên, công trình này không do Eiffel thiết kế. Gustave Eiffel chỉ tham gia thiết kế kết cấu của Gian Triển lãm Mỹ thuật tại Triển lãm Quốc tế Paris năm 1867. Sự tương tự trong phong cách thiết kế, cộng với vai trò nổi bật của Eiffel trong thời kỳ này, có thể đã gây ra sự nhầm lẫn.
Có thể nói sự nghiệp vĩ đại của Gustave Eiffel không chỉ dừng lại ở những công trình vượt thời gian mà còn tạo nên một di sản văn hóa và kỹ thuật vĩ đại cho nhân loại. Dù thời gian trôi qua, những công trình của Eiffel vẫn là nguồn cảm hứng bất tận, minh chứng cho tinh thần sáng tạo, lòng đam mê và khát khao chinh phục đỉnh cao.
