Trước năm 1954, kiến trúc truyền thống Vùng Đồng Bằng Bắc Bộ hiện ra như một bức tranh mộc mạc nhưng đầy ấm áp và hài hòa. Dù là nhà giàu hay nhà nghèo, người dân nơi đây đều sống trong những ngôi nhà một tầng với mặt bằng hình chữ nhật, được phân chia theo gian số lẻ, như 3 gian 2 chái hoặc 5 gian.
Những ngôi nhà chủ yếu được làm từ gỗ hoặc tre, mái lợp bằng ngói hoặc thảo mộc tự nhiên như rơm, rạ, tranh, bổi hay lá cọ. Trong khuôn viên ngôi nhà thường có nhà chính và một đến hai nhà phụ được đặt vuông góc, tạo thành bố cục hình chữ U hoặc thước thợ. Tất cả ngôi nhà đều quây quần xung quanh sân trời rộng thoáng, phía trước thường là khu vườn xanh tươi và đôi khi còn có cả ao cá, gợi lên vẻ thanh bình và gắn bó với thiên nhiên.
Không gian truyền thống – nơi lưu giữ hồn quê
Không gian truyền thống trong ngôi nhà dân gian được kế thừa qua nhiều thế hệ, mang đậm bản sắc vùng miền, mà đặc trưng nhất là không gian chính – nơi tôn kính tổ tiên, không gian hiên và không gian sân.
Không gian chính là tâm điểm của ngôi nhà, nơi đặt bàn thờ tổ tiên linh thiêng. Bàn thờ thường được bố trí ở gian giữa, với hai bên là giường hoặc phản, nơi diễn ra sinh hoạt ban ngày và ngủ nghỉ của người đàn ông vào ban đêm. Không gian này không chỉ đơn thuần là nơi sống mà còn là nơi giao hòa giữa âm và dương, giữa cõi sống và cõi chết.
Nó thể hiện sự gắn kết thiêng liêng giữa thế giới hiện tại và tổ tiên đã khuất, tạo nên cảm giác rằng ông bà tổ tiên luôn ở bên, dõi theo và phù hộ cho con cháu. Đây cũng là nơi thể hiện sự trang trọng, vị thế của gia đình, đặc biệt là những gia đình khá giả, nơi mà không gian chính được bày biện tinh tế và công phu.
Không gian hiên, nằm trước gian chính, đóng vai trò là vùng đệm giữa trong và ngoài nhà. Không gian này là nơi chắn nắng, che mưa, cũng là nơi tiếp khách, ăn uống, nghỉ ngơi cho đến sản xuất nông nghiệp. Với tính chất chuyển tiếp, hiên nhà tạo cảm giác gần gũi và gắn kết, là không gian mà con người dễ dàng hòa mình vào thiên nhiên, tận hưởng những khoảnh khắc yên bình giữa làng quê.
Không gian sân, một không gian mở ngoài trời, là trung tâm của tổng thể kiến trúc ngôi nhà. Tất cả các khối nhà chính, nhà phụ đều quay về phía sân, tạo nên sự kết nối chặt chẽ. Sân không chỉ là nơi diễn ra các hoạt động thường ngày như ăn uống, làm việc mà còn là nơi tổ chức các nghi lễ quan trọng của gia đình.
Đây là nơi mà con người có thể cảm nhận sự rộng mở của trời đất, sự hòa hợp giữa không gian sống và tự nhiên, một yếu tố rất đặc trưng của văn hóa nông nghiệp vùng đồng bằng Bắc Bộ. Sự tương tác giữa các khối nhà và sân tạo nên cặp lưỡng phân – lưỡng hợp hài hòa theo triết lý âm dương, với sân là khoảng trống âm nằm giữa các khối nhà dương, tạo nên sự cân bằng trong tổng thể không gian.
Những biến đổi trong kiến trúc nhà ở
Từ những năm 1990 trở lại đây, kiến trúc truyền thống Vùng Đồng Bằng Bắc Bộ đã trải qua nhiều biến đổi lớn về cả hình thức và cấu trúc nhà ở. Những ngôi nhà 5 gian hay 3 gian 2 chái dần trở thành kỷ niệm xưa, nhường chỗ cho những ngôi nhà mới, nhiều tầng hơn, hiện đại hơn với các kiểu biệt thự đa dạng về phong cách, màu sắc, vật liệu.
Hình ảnh quen thuộc của nhà lô phố, trước đây chỉ thấy ở đô thị, nay cũng xuất hiện tại các tuyến đường ven làng, tạo nên một diện mạo mới cho làng quê, nhưng cũng đồng thời làm mất đi sự đồng nhất, hài hòa vốn có của kiến trúc nông thôn.
Sự phát triển về kinh tế, xã hội và yêu cầu về quỹ đất hạn hẹp khiến cho những ngôi nhà 1 tầng chiếm diện tích lớn không còn phù hợp. Người dân bắt đầu chuyển sang xây dựng những ngôi nhà nhiều tầng, kín đáo hơn, khép kín hơn để đáp ứng nhu cầu sống hiện đại.
Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là chúng ta phải hoàn toàn từ bỏ những giá trị kiến trúc truyền thống. Thay vào đó, sự kết hợp khéo léo giữa các yếu tố truyền thống và hiện đại trong kiến trúc nhà ở sẽ giúp bảo tồn được tinh thần bản địa và tạo nên không gian sống hài hòa với môi trường tự nhiên.
Tái hiện không gian kiến trúc truyền thống Vùng Đồng Bằng Bắc Bộ trong nhà ở hiện đại
Không gian thờ cúng tổ tiên có thể được nhập vào phòng khách hoặc phòng sinh hoạt chung thay vì bố trí riêng biệt. Điều này không chỉ giúp tiết kiệm không gian mà còn tạo cảm giác gần gũi, ấm cúng và thuận tiện cho các hoạt động thờ cúng dù có thể không diễn ra thường xuyên như trước.
Không gian hiên vẫn nên giữ vai trò quan trọng trong kiến trúc nhà ở nông thôn hiện đại. Hiên không chỉ là nơi chắn nắng mưa mà còn là nơi tiếp khách, nghỉ ngơi, thư giãn, gắn kết các thành viên trong gia đình. Hiên cũng là nơi giúp ngôi nhà hòa mình vào thiên nhiên, tận dụng tối đa ánh sáng và không khí trong lành của làng quê.
Không gian sân trời, một yếu tố không thể thiếu trong kiến trúc nhà ở truyền thống, cũng cần được giữ lại. Sân có thể là phần mở rộng của không gian bên trong, tạo thành một chuỗi không gian liên hoàn từ kín đến mở, từ trong ra ngoài. Đây cũng là nơi kết nối các khối nhà trong những gia đình nhiều thế hệ, nơi mà các thành viên có thể cùng nhau sinh hoạt, tổ chức các buổi lễ truyền thống, hay đơn giản chỉ là thư giãn sau một ngày làm việc mệt nhọc.
Trong các khu vực có quỹ đất hạn hẹp, sân có thể được kết hợp với vườn cây để tạo không gian xanh, gần gũi với thiên nhiên. Đây cũng là cách để giữ lại nét đẹp bình dị của làng quê trong bối cảnh hiện đại hóa.
Kết nối kiến trúc truyền thống Vùng Đồng Bằng Bắc Bộ với hiện đại
Kết hợp những giá trị truyền thống vào kiến trúc hiện đại không chỉ là bảo tồn bản sắc văn hóa mà còn là cách để tạo nên không gian sống phù hợp với môi trường tự nhiên và văn hóa địa phương. Những nguyên tắc tổ chức không gian truyền thống như sự đa năng, linh hoạt và tối ưu hóa không gian cần được khai thác tối đa để tạo nên một ngôi nhà hiện đại nhưng vẫn giữ được hồn quê.
Sự hòa quyện giữa quá khứ và hiện tại, giữa kiến trúc truyền thống Vùng Đồng Bằng Bắc Bộ và hiện đại chính là chìa khóa để tạo ra những không gian sống bền vững, hài hòa và đầy cảm xúc trong cuộc sống đương đại.
