Di sản văn hóa là hồn cốt, là bản sắc của một dân tộc, kết tinh giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học qua hàng ngàn năm. Tuy nhiên, những báu vật vô giá này đang đối mặt với nhiều nguy cơ mai một. Bài viết này sẽ đi sâu phân tích tầm quan trọng, thách thức và đề xuất các biện pháp bảo tồn di sản văn hóa hiệu quả, cung cấp cái nhìn toàn diện về công tác quan trọng này tại Việt Nam.
1. Khái niệm và Tầm quan trọng của Bảo tồn Di sản Văn hóa
Để hiểu rõ về công tác bảo tồn di sản văn hóa, trước hết cần nắm vững khái niệm và nhận thức sâu sắc về tầm quan trọng của nó đối với sự phát triển bền vững của quốc gia.
1.1. Di sản văn hóa là gì? Phân loại cơ bản
Theo Luật Di sản Văn hóa năm 2001 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) của Việt Nam, “Di sản văn hóa là sản phẩm tinh thần, vật chất có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, được lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.”
Di sản văn hóa được phân thành hai loại chính:
- Di sản văn hóa vật thể: Là sản phẩm vật chất có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, bao gồm di tích lịch sử – văn hóa, danh lam thắng cảnh, di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia. Ví dụ: Hoàng thành Thăng Long, Thánh địa Mỹ Sơn, các hiện vật khảo cổ học…
- Di sản văn hóa phi vật thể: Là sản phẩm tinh thần có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, được lưu giữ bằng trí nhớ, chữ viết, được lưu truyền bằng truyền miệng, truyền nghề, trình diễn và các hình thức lưu giữ, lưu truyền khác. Ví dụ: Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên, Dân ca Quan họ Bắc Ninh, Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ…
- Di sản thiên nhiên (có yếu tố văn hóa): Một số di sản được UNESCO công nhận là di sản hỗn hợp, vừa mang giá trị thiên nhiên nổi bật toàn cầu, vừa gắn liền với các giá trị văn hóa, lịch sử đặc sắc (Ví dụ: Quần thể danh thắng Tràng An).
Việc phân loại giúp xác định đối tượng và áp dụng các cách bảo tồn di sản văn hoá phù hợp.
1.2. Tại sao cần phải bảo tồn di sản văn hóa?
Bảo tồn di sản văn hóa không chỉ là trách nhiệm mà còn mang ý nghĩa chiến lược cho hiện tại và tương lai:
- Giá trị lịch sử: Di sản là bằng chứng xác thực về lịch sử hình thành và phát triển của cộng đồng, dân tộc, quốc gia và nhân loại. Chúng giúp tái hiện quá khứ, hiểu rõ cội nguồn.
- Giá trị văn hóa – xã hội: Di sản là nền tảng tạo nên bản sắc văn hóa độc đáo, củng cố tinh thần đoàn kết dân tộc, giáo dục truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, lòng yêu nước và tự hào dân tộc. Nó là yếu tố cốt lõi của sự đa dạng văn hóa.
- Giá trị khoa học: Nhiều di sản chứa đựng tri thức quý báu về kiến trúc, kỹ thuật xây dựng, nghệ thuật tạo hình, y dược học cổ truyền, canh tác nông nghiệp, triết học, tôn giáo… cần được nghiên cứu, giải mã.
- Giá trị kinh tế: Di sản văn hóa là nguồn lực quan trọng để phát triển du lịch bền vững, tạo công ăn việc làm, thúc đẩy kinh tế địa phương và quốc gia. Việc khai thác hợp lý giá trị di sản mang lại lợi ích kinh tế không nhỏ.
- Giá trị giáo dục: Di sản là môi trường giáo dục trực quan, sinh động về lịch sử, văn hóa, nghệ thuật, góp phần nâng cao dân trí, bồi dưỡng nhân cách và thẩm mỹ cho thế hệ trẻ.
Nhận thức đúng đắn về các giá trị này là tiền đề quan trọng để thúc đẩy mạnh mẽ công tác bảo tồn di sản văn hóa.
1.3. Vai trò của cộng đồng trong việc gìn giữ di sản
Cộng đồng địa phương, những người sống trong hoặc xung quanh khu vực có di sản, chính là chủ thể quan trọng nhất trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Họ là người nắm giữ tri thức bản địa, thực hành các nghi lễ, phong tục, và là người hưởng lợi trực tiếp (hoặc chịu tác động) từ các hoạt động liên quan đến di sản. Sự tham gia chủ động, tích cực của cộng đồng là yếu tố then chốt quyết định sự thành công và bền vững của mọi biện pháp bảo tồn di sản văn hóa.
2. Các Nguyên tắc Cơ bản trong Bảo tồn Di sản Văn hóa
Công tác bảo tồn di sản văn hóa cần tuân thủ những nguyên tắc khoa học và đạo đức nghề nghiệp được thừa nhận rộng rãi trên thế giới và cụ thể hóa trong luật pháp Việt Nam.
2.1. Tính nguyên gốc và tính toàn vẹn (Authenticity & Integrity)
- Tính nguyên gốc: Tôn trọng tối đa các yếu tố gốc cấu thành nên giá trị của di sản, bao gồm vật liệu, kỹ thuật xây dựng, chức năng sử dụng, không gian cảnh quan, các giá trị phi vật thể gắn liền. Mọi can thiệp cần dựa trên cơ sở nghiên cứu khoa học kỹ lưỡng, hạn chế tối đa việc làm sai lệch hay thay thế yếu tố gốc nếu không thực sự cần thiết và có đủ căn cứ.
- Tính toàn vẹn: Bảo đảm sự đầy đủ, không bị suy suyển của các yếu tố tạo nên giá trị nổi bật của di sản. Điều này bao gồm cả tính toàn vẹn vật thể (không bị phá hủy, chia cắt) và tính toàn vẹn chức năng, tinh thần (duy trì các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng gắn liền).
Đây là nguyên tắc nền tảng, kim chỉ nam cho mọi hoạt động tu bổ, tôn tạo di tích.
2.2. Tính bền vững và khả năng thích ứng
Các giải pháp bảo tồn cần hướng đến sự bền vững lâu dài, cân bằng giữa bảo tồn và phát triển. Điều này đòi hỏi:
- Sử dụng vật liệu và kỹ thuật tương thích, thân thiện môi trường.
- Tính toán khả năng chống chịu của di sản trước tác động của môi trường, biến đổi khí hậu.
- Tìm kiếm các chức năng sử dụng mới phù hợp (thích ứng) cho di sản để đảm bảo sức sống và nguồn lực duy trì, nhưng không làm tổn hại đến giá trị cốt lõi. Ví dụ: một công trình kiến trúc cổ có thể được chuyển đổi công năng thành bảo tàng, thư viện, trung tâm văn hóa cộng đồng…
2.3. Sự tham gia của cộng đồng và các bên liên quan
Như đã đề cập, cộng đồng địa phương, các nhà khoa học, nhà quản lý, doanh nghiệp du lịch, tổ chức xã hội… đều có vai trò và trách nhiệm trong bảo tồn di sản văn hóa. Nguyên tắc này nhấn mạnh sự cần thiết phải:
- Tham vấn ý kiến cộng đồng trong quá trình lập quy hoạch, xây dựng dự án bảo tồn.
- Chia sẻ lợi ích một cách công bằng từ việc khai thác giá trị di sản.
- Phối hợp đa ngành, đa lĩnh vực để huy động nguồn lực và trí tuệ tập thể.
2.4. Tuân thủ pháp luật và công ước quốc tế
Mọi hoạt động bảo tồn phải tuân thủ hệ thống pháp luật quốc gia, đặc biệt là Luật Di sản Văn hóa (Luật Di sản văn hóa năm 2024 số 45/2024/QH15) và các văn bản hướng dẫn thi hành. Đồng thời, Việt Nam là thành viên của nhiều Công ước quốc tế quan trọng của UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa và thiên nhiên (Công ước 1972), bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể (Công ước 2003)… việc tuân thủ các cam kết quốc tế là trách nhiệm và nghĩa vụ.
3. Những Thách thức Chính trong Công tác Bảo tồn Di sản Văn hóa tại Việt Nam
Mặc dù đã đạt được nhiều thành tựu, công tác bảo tồn di sản văn hóa ở Việt Nam vẫn đối mặt với vô vàn khó khăn, thách thức.
3.1. Tác động của biến đổi khí hậu và thiên tai
Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề của biến đổi khí hậu. Nước biển dâng, bão lũ, hạn hán, xâm nhập mặn… đang trực tiếp đe dọa sự tồn tại của nhiều di sản ven biển (như Hội An), di tích khảo cổ học ven sông, cũng như các di sản thiên nhiên và hệ sinh thái gắn liền. Đây là thách thức lớn đòi hỏi các biện pháp bảo tồn di sản văn hóa phải có tầm nhìn dài hạn và khả năng thích ứng cao.
3.2. Áp lực từ đô thị hóa và phát triển kinh tế
Quá trình đô thị hóa nhanh chóng, các dự án phát triển kinh tế, xây dựng hạ tầng đôi khi thiếu quy hoạch đồng bộ, xâm lấn không gian di sản, phá vỡ cảnh quan, gây ô nhiễm môi trường. Việc cân bằng giữa bảo tồn và phát triển luôn là bài toán nan giải, đòi hỏi sự quyết liệt của các cấp quản lý và sự đồng thuận của xã hội.
3.3. Hạn chế về nguồn lực
- Tài chính: Ngân sách nhà nước đầu tư cho bảo tồn còn hạn chế so với nhu cầu thực tế. Việc huy động nguồn lực xã hội hóa tuy đã có chuyển biến nhưng vẫn chưa thực sự mạnh mẽ và bền vững.
- Nhân lực: Thiếu hụt đội ngũ chuyên gia giỏi, có kinh nghiệm thực tiễn trong nhiều lĩnh vực chuyên sâu như khảo cổ học dưới nước, bảo quản vật liệu truyền thống, bảo tồn di sản phi vật thể, quản lý di sản…
- Công nghệ: Việc ứng dụng khoa học công nghệ hiện đại vào bảo tồn còn chưa tương xứng với tiềm năng.
3.4. Nhận thức cộng đồng và vấn đề xã hội hóa
Mặc dù nhận thức chung về tầm quan trọng của di sản đã được nâng lên, nhưng một bộ phận cộng đồng vẫn chưa hiểu đúng, chưa thấy rõ vai trò và trách nhiệm của mình. Việc xã hội hóa công tác bảo tồn, huy động sự tham gia của người dân và doanh nghiệp đôi khi còn gặp khó khăn do thiếu cơ chế, chính sách khuyến khích phù hợp.
3.5. Buôn bán trái phép cổ vật và di vật
Nạn đào bới trái phép, buôn lậu cổ vật qua biên giới vẫn diễn biến phức tạp, gây thất thoát lớn cho tài sản văn hóa quốc gia. Công tác quản lý, ngăn chặn và xử lý vi phạm cần được tăng cường quyết liệt hơn nữa.
4. Các Biện pháp Bảo tồn Di sản Văn hóa Hiệu quả
Đối mặt với những thách thức trên, cần triển khai đồng bộ và sáng tạo các biện pháp bảo tồn di sản văn hóa, kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại.
4.1. Bảo quản phòng ngừa, tu bổ và phục hồi di tích
Đây là nhóm giải pháp cốt lõi cho di sản vật thể:
- Bảo quản phòng ngừa: Tập trung vào việc hạn chế các tác nhân gây hại (độ ẩm, nhiệt độ, ánh sáng, côn trùng, ô nhiễm…), kiểm soát môi trường xung quanh di tích, xây dựng kế hoạch bảo trì định kỳ. Đây là cách bảo tồn di sản văn hoá hiệu quả và ít tốn kém nhất.
- Tu bổ, gia cố: Can thiệp trực tiếp vào di tích khi có dấu hiệu xuống cấp, hư hỏng nhằm gia cố kết cấu, xử lý vật liệu, đảm bảo sự ổn định và kéo dài tuổi thọ cho công trình. Quá trình này cần tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc bảo tồn, đặc biệt là tính nguyên gốc.
- Phục hồi, tôn tạo: Áp dụng trong trường hợp di tích bị hư hỏng nặng hoặc đã bị phá hủy một phần, dựa trên các tư liệu khoa học tin cậy (hồ sơ, bản vẽ cũ, ảnh chụp, kết quả khảo cổ…) để phục dựng lại các yếu tố đã mất. Việc này cần được cân nhắc hết sức thận trọng.
- Tham khảo: [Luật Di sản Văn hóa (Luật Di sản văn hóa năm 2024 số 45/2024/QH15)]
4.2. Kiểm kê, tư liệu hóa và ứng dụng công nghệ số
- Kiểm kê, phân loại: Xác định số lượng, hiện trạng, giá trị của các loại hình di sản trên toàn quốc và tại từng địa phương. Xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia về di sản.
- Tư liệu hóa: Thu thập, hệ thống hóa các thông tin, hình ảnh, bản vẽ, kết quả nghiên cứu liên quan đến di sản. Đây là nguồn dữ liệu quan trọng cho công tác nghiên cứu, bảo tồn và giáo dục.
- Ứng dụng công nghệ: Số hóa di sản bằng công nghệ quét 3D, xây dựng mô hình thực tế ảo (VR), thực tế tăng cường (AR) không chỉ giúp lưu giữ thông tin một cách chính xác mà còn tạo ra những hình thức trải nghiệm, quảng bá di sản mới mẻ, hấp dẫn.
4.3. Nghiên cứu khoa học và đào tạo nguồn nhân lực
- Đẩy mạnh nghiên cứu cơ bản và ứng dụng về lịch sử, văn hóa, nghệ thuật, kiến trúc, vật liệu, kỹ thuật truyền thống… liên quan đến di sản.
- Đầu tư vào công tác đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ quản lý, chuyên gia kỹ thuật, nghệ nhân có trình độ chuyên môn cao, tâm huyết với nghề. Tăng cường hợp tác quốc tế trong đào tạo và nghiên cứu.
4.4. Giáo dục, truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng
- Đưa nội dung giáo dục di sản vào chương trình học các cấp.
- Tổ chức các hoạt động trải nghiệm, tham quan, tìm hiểu di sản cho học sinh, sinh viên và công chúng.
- Sử dụng đa dạng các kênh truyền thông (báo chí, truyền hình, mạng xã hội…) để tuyên truyền về giá trị di sản và tầm quan trọng của việc bảo tồn. Khuyến khích vai trò giám sát và phản biện xã hội của cộng đồng và truyền thông.
4.5. Xây dựng và hoàn thiện chính sách, hành lang pháp lý
- Tiếp tục rà soát, sửa đổi, bổ sung Luật Di sản Văn hóa và các văn bản pháp quy liên quan cho phù hợp với thực tiễn.
- Xây dựng các cơ chế, chính sách cụ thể để khuyến khích xã hội hóa, thu hút đầu tư cho bảo tồn, quy định rõ trách nhiệm của các bên liên quan.
- Tăng cường hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về di sản văn hóa từ trung ương đến địa phương. Tham khảo thông tin từ [Cục Di sản Văn hóa – Bộ VHTTDL].
4.6. Phát huy giá trị di sản gắn với phát triển du lịch bền vững
- Xây dựng các sản phẩm du lịch di sản đặc sắc, chất lượng cao, tôn trọng tính nguyên gốc và khả năng chịu tải của di sản.
- Đảm bảo hài hòa lợi ích giữa bảo tồn di sản, phát triển du lịch và sinh kế cộng đồng địa phương.
- Nâng cao chất lượng dịch vụ, đào tạo hướng dẫn viên am hiểu về di sản.
Đây là một biện pháp bảo tồn di sản văn hóa quan trọng, tạo nguồn lực tái đầu tư cho chính công tác bảo tồn.
[Đọc thêm về: Di sản kiến trúc Việt Nam: Khám phá giá trị vượt thời gian]
[Tìm hiểu kiến trúc cổ Việt Nam qua các công trình độc đáo, giá trị lịch sử và văn hóa]
5. Cách Bảo tồn Di sản Văn hóa Phi vật thể
Cách bảo tồn di sản văn hoá phi vật thể có những đặc thù riêng, tập trung vào việc duy trì sức sống của di sản trong cộng đồng.
5.1. Nhận diện, kiểm kê và tư liệu hóa
- Tiến hành kiểm kê toàn diện các loại hình di sản văn hóa phi vật thể trên cả nước.
- Xây dựng Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
- Lựa chọn các di sản tiêu biểu đề cử UNESCO ghi danh vào các danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại và cần bảo vệ khẩn cấp.
- Tư liệu hóa bằng các phương pháp ghi âm, ghi hình, phỏng vấn sâu nghệ nhân, cộng đồng thực hành.
5.2. Hỗ trợ cộng đồng chủ thể thực hành và trao truyền
- Đây là giải pháp then chốt. Nhà nước cần có chính sách tôn vinh, đãi ngộ xứng đáng đối với các nghệ nhân – những “báu vật nhân văn sống”.
- Hỗ trợ kinh phí, tạo điều kiện để cộng đồng duy trì việc thực hành, truyền dạy di sản cho thế hệ trẻ (mở lớp học, câu lạc bộ, hỗ trợ mua sắm trang phục, nhạc cụ…).
- Khuyến khích việc thành lập các hội, nhóm, câu lạc bộ của những người yêu thích và thực hành di sản.
5.3. Tổ chức không gian thực hành, lễ hội, sự kiện
- Phục dựng và duy trì các không gian văn hóa truyền thống nơi di sản được thực hành (đình làng, nhà văn hóa cộng đồng…).
- Tổ chức định kỳ các lễ hội, liên hoan, trình diễn di sản văn hóa phi vật thể ở các cấp độ khác nhau, tạo sân chơi và cơ hội giao lưu cho cộng đồng.
5.4. Nghiên cứu, phổ biến và giáo dục di sản phi vật thể
- Đẩy mạnh nghiên cứu về lịch sử, giá trị, các hình thức biểu đạt của di sản phi vật thể.
- Biên soạn tài liệu, xuất bản sách, băng đĩa… giới thiệu về di sản.
- Tích hợp nội dung di sản phi vật thể vào chương trình giáo dục, các hoạt động ngoại khóa.
Kết luận
Bảo tồn di sản văn hóa là nhiệm vụ cấp thiết, mang ý nghĩa sâu sắc đối với sự trường tồn của bản sắc dân tộc và sự phát triển bền vững của đất nước. Vượt qua những thách thức không nhỏ, việc áp dụng đồng bộ các biện pháp bảo tồn di sản văn hóa khoa học, phù hợp, đặc biệt là phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng, sẽ giúp chúng ta gìn giữ và trao truyền lại kho báu vô giá này cho thế hệ mai sau. Hãy cùng chung tay hành động vì di sản văn hóa Việt Nam!
