Dưới ánh hoàng hôn nhạt dần, những mái chùa cong vút thời Lý như vẽ nên một khúc ca cổ kính giữa lòng hiện đại. Không chỉ là đá, gỗ hay đường nét chạm trổ, kiến trúc thời Lý là hơi thở của một thời đại vàng son – nơi tâm hồn Việt hòa quyện cùng trời đất. Vẻ đẹp ấy, vượt thời gian, vẫn khiến ta say đắm, như một lời thì thầm từ quá khứ.
Tổng quan về nghệ thuật kiến trúc thời Lý
Dưới triều đại nhà Lý (1009-1225), kiến trúc Việt Nam bước vào thời kỳ hưng thịnh, thể hiện bản sắc riêng biệt, kết hợp hài hòa giữa tính bền vững và vẻ đẹp thanh thoát. Kiến trúc thời Lý không chỉ phản ánh sự phát triển của nhà nước phong kiến mà còn thể hiện tư duy thẩm mỹ và kỹ thuật xây dựng tiên tiến.
Thông qua các nguồn tư liệu từ thư tịch cổ, văn bia và các phát hiện khảo cổ học, có thể thấy kiến trúc thời Lý bao gồm nhiều loại hình phong phú, trong đó nổi bật là cung điện và chùa – tháp. Hệ thống cung điện trong Hoàng thành Thăng Long mang dáng dấp nguy nga với kết cấu gỗ bề thế, mái ngói lợp hình mũi hài, trang trí rồng, phượng tinh xảo. Chùa – tháp thời Lý thể hiện ảnh hưởng sâu sắc của Phật giáo, tiêu biểu như chùa Một Cột, tháp Báo Thiên.
Về vật liệu xây dựng, thời kỳ này đã ứng dụng linh hoạt các loại đá, gạch, gỗ quý, gốm sứ, giúp công trình vừa bền vững, vừa mang tính nghệ thuật cao. Kỹ thuật ghép nối tiên tiến, kết cấu vững chắc, cùng tư duy kiến trúc hài hòa với thiên nhiên đã giúp kiến trúc thời Lý trở thành chuẩn mực, khiến hậu thế không ngừng say mê và nghiên cứu.
Sức hút và đặc điểm của kiến trúc thời Lý
Giai đoạn này, nghệ thuật xây dựng kết hợp nhuần nhuyễn truyền thống dân tộc với ảnh hưởng từ Trung Quốc, Ấn Độ, tạo nên bản sắc độc đáo khiến hậu thế không khỏi trầm trồ. Hãy cùng khám phá những nét đặc trưng và công trình tiêu biểu của thời kỳ này.
Bản sắc kiến trúc thời lý
Giai đoạn này, nghệ thuật xây dựng kết hợp nhuần nhuyễn truyền thống dân tộc với ảnh hưởng từ Trung Quốc, Ấn Độ, tạo nên bản sắc độc đáo khiến hậu thế không khỏi trầm trồ. Hãy cùng khám phá những nét đặc trưng và công trình tiêu biểu của thời kỳ này.
Kiến trúc thời Lý nổi bật với sự cân đối, hài hòa và tinh tế trong từng chi tiết. Các công trình thường có bố cục đối xứng, hình khối vuông vức, mái cong mềm mại, mang đậm hơi thở văn hóa Việt. Hoa văn trang trí như rồng cuộn, phượng múa, mây trời hay ngọn lửa được chạm khắc tỉ mỉ, thể hiện sự giao thoa với phong cách Phật giáo từ Ấn Độ và Trung Quốc.
Về quy mô, kinh đô Thăng Long là trung tâm với các cung điện nguy nga, đền đài tráng lệ và lăng tẩm uy nghiêm. Chùa chiền và tháp Phật giáo cũng phát triển mạnh mẽ, từ chùa Một Cột độc đáo đến tháp Báo Thiên huyền thoại. Chất liệu chủ đạo gồm gỗ cho khung nhà và tượng Phật, đá cho móng và bệ đỡ, cùng gạch nung xây tường, vòm. Kỹ thuật xây dựng thời Lý đạt trình độ cao, đảm bảo độ bền vững kết hợp với nghệ thuật điêu khắc tinh xảo, tạo nên những công trình trường tồn.
Giá trị của kiến trúc thời Lý còn ở ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Các họa tiết trên cột trụ – rồng, sư tử, chim ưng, hoa sen – hòa quyện với thiên nhiên, mang lại cảm giác thanh thoát. Nhiều công trình được UNESCO công nhận, khẳng định tầm vóc của di sản này trong kho tàng kiến trúc Việt Nam.
Những công trình đỉnh cao thời lý
Nói đến kiến trúc thời Lý, không thể bỏ qua kinh thành Thăng Long – biểu tượng quyền lực với các điện như Càn Nguyên, Tập Hiền. Quy hoạch kinh thành bài bản, sử dụng gỗ, đá, gạch nung, thể hiện sự thống nhất và bề thế. Bên cạnh đó, hệ thống chùa chiền và tháp cũng để lại dấu ấn sâu đậm. Chùa Một Cột (Diên Hựu) với thiết kế độc nhất vô nhị, chùa Phật Tích, chùa Dạm hay tháp Chương Sơn đều mang nét đặc trưng: nền giật cấp, bố cục đối xứng, kết hợp chùa-tháp hài hòa.
Ngoài ra, đền Ngọc Sơn (Hà Nội), tháp Bút (Huế) hay đền Thành (Ninh Bình) cũng là những ví dụ nổi bật, dù một số công trình mang tính biểu tượng nay chỉ còn trong sử sách. Các công trình này không chỉ phục vụ tôn giáo mà còn là nơi lưu giữ giá trị nghệ thuật và tâm linh của dân tộc.
Nghệ thuật điêu khắc và tượng đúc
Nghệ thuật thời Lý đạt đỉnh cao qua các phù điêu và tượng đúc. Hoa văn hoa cúc, hoa sen, rồng trơn mình hay phượng hoàng được khắc tinh tế, chịu ảnh hưởng từ nghệ thuật Chăm Pa và Ấn Độ. Những linh vật như sư tử đá, chim thần Garuda xuất hiện sống động, góp phần làm nổi bật bản sắc dân tộc trong từng đường nét.
Kỹ thuật gia cố nền và bố cục kiến trúc thời Lý
Những phát hiện từ các cuộc khai quật khảo cổ tại khu di tích Hoàng thành Thăng Long trong giai đoạn 2002-2004 và 2008-2009 đã hé lộ một quần thể kiến trúc đồ sộ của kinh đô thời Lý. Với 53 dấu tích móng công trình, 7 móng tường bao, 6 giếng nước và 13 hệ thống cống thoát nước, các nhà nghiên cứu đã tái hiện phần nào quy mô hoành tráng của Hoàng cung Thăng Long. Những dấu tích này không chỉ là bằng chứng về sự phát triển xây dựng dưới triều Lý mà còn phản ánh tài năng vượt bậc trong kỹ thuật kiến trúc gỗ của thời đại.
Các dấu tích nền móng chủ yếu bao gồm hệ thống móng trụ hình vuông, được gia cố bằng sỏi sông, gạch vỡ hoặc mảnh sành, sắp xếp theo hàng ngang, dãy dọc một cách quy củ. Đây là nền tảng cho các cột trụ trong kiến trúc gỗ, một đặc trưng nổi bật của thời Lý. Mặt bằng kiến trúc được xác định qua các móng trụ này, cho thấy sự tính toán kỹ lưỡng trong việc bố trí không gian, đảm bảo độ bền vững cho các công trình lớn như cung điện, lầu gác.
Nền tảng chắc chắn dưới hoàng cung
Hệ thống móng trụ thời Lý được thiết kế với sự gia cố đặc biệt để đỡ chân tảng đá, tạo bệ đỡ cho cột gỗ. Kích thước móng trụ dao động từ 110cm đến 150cm chiều rộng, đào sâu từ 150cm đến hơn 300cm, đầm chặt bằng hỗn hợp sỏi sông và đất đồi, đôi khi trộn thêm mảnh ngói, mảnh sành. Kỹ thuật này giúp chống lún hiệu quả, đặc biệt trên nền đất yếu của vùng đồng bằng sông Hồng. Đây là một bước tiến lớn so với thời Đinh – Tiền Lê, khi kỹ thuật dùng sỏi pha cát lót móng đã được cải thiện và hoàn thiện dưới triều Lý.
Điểm đặc biệt là sự xuất hiện của móng trụ kép – dạng móng hình chữ nhật đủ chỗ đặt hai chân tảng đá. Loại móng này thường thấy ở các công trình nhỏ hơn nhưng có kết cấu khung gỗ độc đáo, thể hiện sự linh hoạt trong thiết kế kiến trúc thời bấy giờ. Hệ thống móng trụ kết hợp chân tảng đá không chỉ đảm bảo độ vững chãi mà còn là minh chứng cho sự phát triển của kiến trúc cung đình với những cột trụ chịu lực chính.
Sự kết hợp hoàn hảo trong kiến trúc gỗ
Khảo cổ học tại Hoàng thành Thăng Long còn phát hiện nhiều cột gỗ nguyên vẹn và các cấu kiện gỗ, khẳng định kiến trúc thời Lý chủ yếu sử dụng gỗ làm vật liệu chính. Ngoài cột dương (cột đặt trên chân tảng), một số công trình còn sử dụng cột âm – cột chôn trực tiếp xuống đất, kết hợp với cột dương để tạo cấu trúc hài hòa, bền vững. Sự kết hợp này cho thấy sự sáng tạo và hiểu biết sâu sắc về kỹ thuật xây dựng của người thợ thời Lý.
Dựa trên phân bố móng trụ, mặt bằng kiến trúc thời Lý rất phong phú với các hình dạng như chữ nhật, vuông, lục giác, bát giác. Trong đó, kiểu chữ nhật chiếm ưu thế với hệ thống vì kèo đa dạng: từ 2, 3, 4, 6 đến 8 hàng cột. Công trình 8 hàng cột được xem là lớn nhất, kiên cố nhất, phản ánh quy mô và tầm vóc của các cung điện hoàng gia.
Vật liệu đặc trưng và nghệ thuật trang trí
Trong diện tích khai quật hơn 42.000m², các nhà khảo cổ đã thu thập được nhiều mẫu vật liệu xây dựng, nổi bật là ngói lợp mái. Các cung điện thời Lý thường có kết cấu 4 mái cân đối, lợp bằng ngói âm dương và ngói sen. Ngói ống – loại ngói nửa hình trụ – là phổ biến nhất, kết hợp với ngói cong để tạo độ dốc hài hòa. Điểm nhấn nghệ thuật nằm ở các họa tiết trang trí trên ngói: hình rồng, phượng trên lá đề cân được chạm khắc tinh xảo, mang đậm phong cách Lý.
Ngói úp lớn, thường đặt ở chính giữa nóc mái, được gắn hình lá đề lớn với hoa văn rồng hoặc phượng, tạo nên vẻ uy nghiêm và độc đáo. Những chi tiết này không chỉ có giá trị thực tiễn mà còn thể hiện trình độ thủ công và gu thẩm mỹ cao của nghệ nhân thời Lý. Chính sự kết hợp giữa kỹ thuật xây dựng vững chắc và nghệ thuật trang trí tinh tế đã khiến kiến trúc thời Lý để lại dấu ấn sâu đậm, khiến hậu thế không khỏi trầm trồ.
Một số công trình kiến trúc thời Lý ghi dấu mọi thời
Chùa Một Cột – Biểu tượng sen nở giữa lòng kinh đô
Nhắc đến kiến trúc Phật giáo thời Lý, không thể bỏ qua chùa Một Cột (chùa Diên Hựu), được xây dựng vào năm 1049 dưới triều Lý Thái Tông. Ngôi chùa nguyên bản đứng trên một cột đá cao hàng chục mét, tọa lạc giữa hai hồ Linh Chiểu và Bích Trí, mang hình dáng bông sen nở rộ – biểu tượng của sự thanh tịnh và giác ngộ trong Phật giáo.
Bên trong chùa đặt tượng Phật bằng vàng rực rỡ, toát lên vẻ linh thiêng. Điểm nhấn khác là quả chuông Quy Điền, một kiệt tác đúc đồng thời bấy giờ, nhưng vì quá nặng nên không thể treo mà phải đặt dưới đất. Ngoài ra, Chùa Một Cột còn phản ánh tư duy kiến trúc độc đáo của người Việt, kết hợp hài hòa giữa thiên nhiên và con người.
Chùa Phật Tích – Dấu ấn trên triền núi Phượng Hoàng
Chùa Phật Tích (Vạn Phúc tự) ở Bắc Ninh, xây dựng năm 1057, là một minh chứng khác cho sự phát triển của kiến trúc Phật giáo thời Lý. Ngôi chùa gắn liền với truyền thuyết về một ngọn tháp cao chọc trời, khi sụp đổ để lộ pho tượng Phật bằng vàng lộng lẫy. Chùa được bố trí trên bốn cấp nền ăn sâu vào sườn núi Phượng Hoàng, mỗi cấp cao từ 4 đến 5 mét.
Nền đầu tiên rộng 60 mét, sâu 100 mét, trong khi ba cấp tiếp theo được bó đá chắc chắn, nối với nhau bằng các bậc thang. Dù ngày nay chỉ còn sót lại các lớp nền, quy mô hoành tráng của chùa Phật Tích vẫn khiến hậu thế kinh ngạc. Gần đây, chùa được trùng tu với diện mạo bề thế để kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, nhưng vẫn không thể tái hiện trọn vẹn vẻ huy hoàng xưa.
>>> Xem thêm: Bạn đã biết hết công trình kiến trúc nổi tiếng ở Việt Nam này chưa!
Chùa Dạm – Kiệt tác giữa núi rừng
Chùa Dạm, xây dựng năm 1086 trên núi Dạm (Bắc Ninh), cũng mang đậm dấu ấn kiến trúc thời Lý với bốn cấp nền đồ sộ, mỗi cấp cao 5-6 mét, trải rộng trên diện tích gần 8.000 m². Mặt bằng mỗi cấp rộng khoảng 65 mét, sâu 120 mét, tạo nên một tổng thể hài hòa và uy nghi.
Vua Trần Nhân Tông từng ca ngợi chùa Dạm trong thơ: “Bức tranh kiến trúc mười hai lớp – Mắt thấy thiên nhiên rộng vạn lần”. Dù chỉ còn lại nền móng, quy mô và sự tinh tế trong cách bố trí của chùa Dạm vẫn đủ sức gợi lên hình ảnh một thời kỳ Phật giáo rực rỡ, nơi con người gửi gắm niềm tin và khát vọng vào những công trình vượt thời gian.
Tháp Phật – Cầu nối giữa trời và đất
Khác với tháp chùa thời hậu kỳ thường là nơi an táng các vị sư, tháp Phật thời Lý mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, là nơi thờ cúng và hành lễ. Tháp thường nằm ở trung tâm chùa, xây dựng nhiều tầng, tượng trưng cho sự kết nối giữa đất trời, âm dương hòa hợp. Các tháp nổi tiếng như tháp Phật Tích, tháp Báo Thiên, tháp Chương Sơn đều từng cao hàng chục mét, với tháp Báo Thiên ước tính lên đến 70 mét, tháp Phật Tích khoảng 36 mét theo nghiên cứu của Viện Mỹ thuật.
Điểm đặc biệt là các tháp thời Lý không chỉ đơn thuần là công trình kiến trúc mà còn mang tính biểu tượng, thể hiện lòng thành kính của phật tử hướng tới cõi Niết Bàn. Dù nay chỉ còn nền móng, các tháp này vẫn là minh chứng cho tài năng và tư duy nghệ thuật của người thời Lý.
Dù không còn công trình nào nguyên vẹn, dấu tích của kiến trúc Phật giáo thời Lý – từ nền móng, chân tảng, ngói rồng phượng đến các ghi chép trong thư tịch – vẫn đủ để hậu thế hình dung về một thời kỳ huy hoàng. Đây không chỉ là những di sản vật thể mà còn là biểu tượng của tâm hồn người Việt: hiền hòa, giàu lòng trắc ẩn, nhưng cũng đầy khát vọng vươn lên.
Kiến trúc thời Lý, đặc biệt là các công trình Phật giáo, đã hòa chung nhịp đập với ước mơ của vương triều và nhân dân, hướng tới một đất nước phồn vinh, bền vững. Chính sự kết hợp giữa nghệ thuật, tôn giáo và thiên nhiên đã khiến những công trình này mãi mãi ghi dấu trong lòng hậu thế, trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho các thế hệ sau.
Dinh thự hoàng gia và kinh đô thời Lý
Kinh thành Thăng Long dưới triều Lý Thái Tổ là trung tâm quyền lực nổi bật với hệ thống cung điện và công trình quy mô. Các cung điện chính bao gồm điện Càn Nguyên – nơi thiết triều, điện Tập Hiền và Giảng Võ nằm hai bên tả hữu, cùng điện Cao Minh hướng chính nam. Khu vực Cấm Thành, nơi vua ngự, được xây dựng trên trục đối xứng bắc – nam, với điện Càn Nguyên tọa lạc trên núi Nùng. Theo sử sách, nhà Lý đã dựng lên 36 cung và 49 điện tại trung tâm Cấm Thành, thể hiện tầm vóc kiến trúc thời Lý đầy ấn tượng.
Kết quả khai quật tại Hoàng thành Thăng Long, đặc biệt ở khu vực 18 Hoàng Diệu (Hà Nội), hé lộ vẻ đẹp công phu của nghệ thuật kiến trúc thời bấy giờ. Công trình sử dụng chất liệu đa dạng như gỗ, đá, gạch nung và đất sét, với quy hoạch chặt chẽ, cân đối. Nền móng được gia cố bằng sỏi, chân cột đá vững chắc, sàn lát gạch vuông, kèm hệ thống cống thoát nước tinh vi. Mặt bằng kiến trúc thường là hình chữ nhật nhiều gian, từ 3 đến 6 cột, xen kẽ các kiểu lục giác hoặc bát giác độc đáo. Những phát hiện này chứng minh sự phát triển vượt bậc của nghệ thuật xây dựng và quy hoạch đô thị thời Lý, đặt nền móng cho kinh đô Thăng Long trường tồn.
Ngoài ra, các công trình phụ trợ như điện Hàm Quang gần bến sông Hồng, điện Hồ Thiên Bát Giác bên hồ Kim Minh, cung Tây Hồ trên hồ Dâm Đàm, cùng các ngự uyển Xuân Quang, Thượng Lâm, Quỳnh Lâm, Bảo Hoa, góp phần tạo nên một kinh thành hài hòa với thiên nhiên. Sự kết hợp giữa kiến trúc cung điện và cảnh quan tự nhiên không chỉ thể hiện tài năng quy hoạch mà còn phản ánh tư duy thẩm mỹ sâu sắc của người Lý.
Kiến trúc thời Lý không chỉ là di sản, mà còn là nguồn cảm hứng bất tận, khơi gợi niềm tự hào dân tộc. Từ những hoa văn tinh xảo đến không gian tĩnh lặng, tất cả vẫn vang vọng sức sống mãnh liệt. Hãy một lần bước đến, chạm vào di sản ấy, để cảm nhận trọn vẹn tinh hoa cha ông để lại!
