Giữa lòng Bình Định lộng gió, một quần thể tháp Chăm cổ vẫn lặng lẽ đứng vững trước thời gian, mang trong mình những vết tích của nền văn minh rực rỡ. Những mảng gạch nung rêu phong, những hoa văn chạm khắc kỳ công như dẫn lối người xem quay về quá khứ xa xưa. Bài viết này sẽ đưa bạn khám phá vẻ đẹp cổ kính của Tháp Bánh Ít, một biểu tượng kiến trúc độc đáo hiếm có tại Việt Nam.
Giới thiệu về tháp Bánh Ít
Nằm trên một ngọn đồi cao thuộc thôn Đại Lộc, xã Phước Hiệp, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định, Tháp Bánh Ít là một trong những di tích Chăm Pa đặc sắc còn sót lại trên dải đất miền Trung. Cách trung tâm thành phố Quy Nhơn khoảng 20km về phía Tây Bắc, cụm tháp này vừa mang dáng vẻ uy nghi vừa hòa quyện với cảnh quan thiên nhiên thanh bình xung quanh.
Công trình được xây dựng vào cuối thế kỷ XI, đầu thế kỷ XII, là minh chứng cho kỹ thuật xây dựng tháp Chăm điêu luyện, kết hợp hài hòa giữa kiến trúc tôn giáo và yếu tố phong thủy. Tên gọi “Tháp Bánh Ít” xuất phát từ hình dáng của tháp chính – tròn trịa như chiếc bánh ít lá gai, một món đặc sản nức tiếng của Bình Định. Ngoài ra, cụm tháp còn có tên gọi dân gian là tháp Cầu Bà Di, vì nằm gần cây cầu cổ Bà Di do người Pháp xây dựng.
Cụm di tích tháp Chăm Bánh Ít gồm 4 tháp lớn nhỏ, trong đó tháp chính cao đến 22m. Mỗi tháp là một tổng hòa nghệ thuật điêu khắc và tín ngưỡng Hindu, với hình tượng các vị thần như Shiva, Ganesha được chạm khắc tinh xảo.
Năm 1982, Tháp Bánh Ít được xếp hạng Di tích Kiến trúc Nghệ thuật cấp Quốc gia, và sau đó được ghi nhận trong danh sách “1.001 công trình kiến trúc phải đến trong đời” của nhóm tác giả người Anh.
Giờ mở cửa: 07:00 – 18:00
Giá vé tham khảo: 15.000 VNĐ/người
Kiến trúc của tháp Bánh Ít
Tháp Bánh Ít không chỉ gây ấn tượng bởi từng ngọn tháp riêng lẻ mà còn bởi sự phối hợp hài hòa giữa các công trình trên ngọn đồi cao 75 mét, tạo nên một tổng thể kiến trúc Chăm Pa cổ kính vừa uy nghi vừa mềm mại. Dù từng tháp không quá lớn, nhưng toàn cảnh lại mang vẻ đồ sộ, vững chãi và đậm dấu ấn nghệ thuật kiến trúc Chăm.
Tháp chính nổi bật với hình khối vuông vức, các trụ ốp chạy dọc mặt tường, vòm cửa hình mũi giáo nhọn, tạo nên vẻ uy nghi. Các chi tiết điêu khắc như hoa văn diềm mái, hình tượng ca múa trên cửa giả cho thấy bàn tay tinh xảo của nghệ nhân xưa, khiến khối kiến trúc như đang “trò chuyện” với người xem.
Tháp mái cong phía nam, mang dáng hình yên ngựa độc đáo, được nâng đỡ bởi các tượng người, thú, chim sinh động – biểu trưng cho nghệ thuật điêu khắc Chăm. Mái cong như cánh chim vút bay, được trang trí bằng các dải hoa văn hình học mềm mại.
Tháp cổng và tháp Đông Nam mang dáng dấp tháp chính nhưng biến hóa nhẹ nhàng: ít chi tiết hơn, sử dụng hình quả bầu, các khối cong nhịp nhàng để xoa dịu hình học khô cứng. Nhờ đó, tổng thể kiến trúc tháp Bánh Ít vừa mang tính biểu tượng mạnh mẽ, vừa giữ được nét uyển chuyển rất riêng của kiến trúc Chăm truyền thống.
Quần thể tháp Bánh Ít
Quần thể tháp Bánh Ít là một trong những công trình kiến trúc Chăm Pa còn giữ được tương đối nguyên vẹn tại Việt Nam, tọa lạc trên đồi cao thuộc xã Phước Hiệp, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định. Với 4 tòa tháp chính: Tháp Cổng, Tháp Bia, Tháp Chính và Tháp Hỏa, cụm di tích này không chỉ thể hiện kỹ thuật xây dựng và nghệ thuật điêu khắc Chăm Pa đỉnh cao mà còn phản ánh tư tưởng tôn giáo, tín ngưỡng của cư dân Chăm cổ.
Tháp Gopura
Tòa tháp đầu tiên trong quần thể là Tháp Gopura, còn gọi là Tháp Cổng, nằm ở vị trí thấp nhất – dưới chân đồi. Tháp có mặt bằng hình vuông, cao 13m, mỗi cạnh rộng khoảng 7m, là công trình chào đón tín đồ đến hành lễ. Thiết kế mái tháp hình hoa nở, vừa mềm mại vừa uy nghi, tượng trưng cho sự mở lối vào không gian linh thiêng phía trên.
Điểm đặc biệt của Tháp Gopura là hai cửa thông nhau theo trục Đông – Tây, thẳng hàng với lối lên Tháp Chính. Vòm cửa cao, nhọn như mũi giáo hướng trời, tượng trưng cho sự kết nối giữa con người và thần linh. Trên thân tháp, các hoa văn hình học và các cửa giả được điêu khắc tỉ mỉ, mang đậm dấu ấn của kiến trúc Chăm thời kỳ phát triển rực rỡ.
Tháp Posah
Cách Tháp Cổng khoảng 22m về phía Nam là Tháp Bia, hay còn gọi là Posah. Tòa tháp này có chiều cao khoảng 10m, hình vuông và có bốn cửa quay về bốn hướng chính. Dù kích thước không lớn, tháp lại thu hút bởi mái tháp độc đáo, tạo thành nhiều tầng thu nhỏ dần, kết hợp cùng hàng bầu lọ ở mỗi tầng mái khiến người dân quen gọi là Tháp Bầu Rượu.
Nơi đây từng lưu giữ các bia đá khắc ghi công trạng của các vị vua hoặc những nhân vật được tôn thờ, tuy nhiên các tấm bia gốc nay đã không còn. Dù vậy, giá trị khảo cổ và ký ức văn hóa mà Tháp Posah mang lại vẫn vô cùng quan trọng, giúp tái hiện phần nào tín ngưỡng và cơ cấu xã hội của người Chăm xưa.
Tháp Kalan
Nằm trên đỉnh đồi là Tháp Chính (Kalan), công trình cao nhất và quan trọng nhất, cao gần 30m, mỗi cạnh dài 12m. Đây là nơi diễn ra các nghi lễ cúng tế thần linh tối cao, thường là thần Shiva. Tháp có một cửa chính hướng Đông và ba cửa giả, thể hiện quan niệm vũ trụ trong văn hóa Chăm Pa.
Trang trí trên tháp rất phong phú: vòm cửa chính là hình mũi giáo lớn, trên đỉnh có phù điêu Kala – biểu tượng bảo vệ thần thánh. Hai bên mái vòm là hình khỉ thần Hanuman đang nhảy múa, trong khi các cửa giả được trang trí với Gajasimha, một sinh vật huyền thoại đầu voi mình sư tử. Từ góc độ kiến trúc, Tháp Kalan là tinh hoa của nghệ thuật xây dựng tháp Chăm Bình Định, kết hợp hài hòa giữa tôn giáo và thẩm mỹ.
Tháp Kosagrha
Khác biệt với các tháp khác trong quần thể, Tháp Hỏa (Kosagrha) có hình chữ nhật và nằm gần Tháp Chính. Tháp dài 12m, rộng 5m, cao 10m, tường dày 1,4m, từng là nơi chứa các vật phẩm tế lễ như hương, đèn, đồ cúng… trước khi được dâng lên các thần linh.
Kiến trúc tháp đơn giản nhưng chắc chắn, mang dáng dấp của một “kho tế lễ”, đóng vai trò hỗ trợ nghi lễ và đảm bảo tính trang nghiêm trong các buổi cúng tế. Dù ít được nhắc đến hơn Tháp Chính, nhưng Kosagrha vẫn là mảnh ghép không thể thiếu trong tổng thể kiến trúc cổ miền Trung mang đậm tính biểu tượng và chức năng thực tế.
Được mệnh danh là “tuyệt tác Champa trên đỉnh đồi xanh”, Tháp Bánh Ít không chỉ là niềm tự hào của Bình Định mà còn là một trong những cụm di tích kiến trúc Chăm còn lại nguyên vẹn và quy mô bậc nhất Việt Nam. Tuy nhiên, sau hàng trăm năm hiện diện giữa vùng đất võ trời văn, công trình này đang đối mặt với nguy cơ xuống cấp nghiêm trọng – một thực trạng khiến nhiều du khách không khỏi thất vọng khi ghé thăm.
Dù đã được xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia và thu phí tham quan 20.000 đồng/lượt, thế nhưng điều mà khách tham quan chứng kiến bên trong các tòa tháp lại là một bức tranh trái ngược hoàn toàn với vẻ ngoài hùng vĩ, uy nghiêm. Những khối gạch Chăm cổ kính – vốn từng gắn liền với kỹ thuật xây dựng kỳ bí – nay đã bong tróc, sứt mẻ, để lộ rõ dấu vết thời gian.
Không dừng lại ở đó, hiện tượng vẽ bậy trên tường tháp, những dòng chữ khắc nguệch ngoạc chi chít, đã phá vỡ hoàn toàn tính linh thiêng và giá trị mỹ thuật vốn có của quần thể di tích. Bên trong tháp Lửa và tháp Bia – hai công trình tiêu biểu trong cụm tháp – không khí trở nên ngột ngạt bởi mùi phân dơi, xác dơi phân hủy, và lớp chất thải dày đặc phủ kín nền gạch. Hiện tượng dơi cư trú lâu năm đã gây ô nhiễm nghiêm trọng, làm mất mỹ quan và đe dọa đến kết cấu nội thất vốn đã suy yếu theo năm tháng.
Nhiều du khách như anh Trần Tài Hưng (Quảng Ngãi) không giấu được sự thất vọng: “Chúng tôi đến với mong muốn được tận mắt chiêm ngưỡng một di tích lịch sử mang đậm dấu ấn văn hóa Chăm Pa. Nhưng thực tế lại hoàn toàn trái ngược – khung cảnh nhếch nhác, ô nhiễm, khiến trải nghiệm mất đi ý nghĩa.”
Hiện tại, công tác bảo tồn tháp Bánh Ít vẫn đang là bài toán nan giải. Theo ông Bùi Tĩnh – Giám đốc Bảo tàng tỉnh Gia Lai, lực lượng quản lý chỉ gồm 4 người, trong đó có 2 bảo vệ và 1 lao công. Hệ thống camera giám sát đã được lắp đặt, tuy nhiên không đủ để ngăn chặn triệt để hành vi xâm hại di tích. Những vết khắc loang lổ trên gạch cổ phần lớn xuất hiện trước khi đơn vị tiếp quản, và hiện mới chỉ dừng lại ở mức đề xuất phương án phục hồi.
Giữ được di sản không chỉ là gìn giữ vẻ ngoài, mà còn là bảo vệ cốt lõi văn hóa, lịch sử ẩn chứa trong từng viên gạch, từng chi tiết điêu khắc. Nếu không có những hành động kịp thời và quyết liệt từ chính quyền và ngành văn hóa, Tháp Bánh Ít – biểu tượng tinh hoa Champa ở Bình Định – có thể dần chỉ còn là phế tích trong ký ức của du khách.
Tháp Bánh Ít không chỉ là chứng nhân lịch sử mà còn là điểm dừng chân lý tưởng cho những ai yêu thích khám phá chiều sâu văn hóa và nghệ thuật kiến trúc cổ. Hãy lên kế hoạch ghé thăm nơi đây để tận mắt chiêm ngưỡng công trình nghìn năm tuổi giữa thiên nhiên hoang sơ đầy mê hoặc.