Đốt rơm rạ không thể là nguyên nhân gây khói mù ở Hà Nội

Không khí Hà Nội vốn bị ô nhiễm nặng nề trong nhiều năm phát triển kinh tế và đô thị hóa gần đây. Nghiêm trọng nhất là bụi, nhưng ngoài ra, các chất ô nhiễm khác dưới dạng khí như NO₂, CO, O₃ có liên quan đến phát thải do xe cộ và SO₂ do đốt than, dầu, đều rất cao, ngày càng gia tăng, nhiều khu vực vượt tiêu chuẩn cho phép.

Năm 2007-08, chương trình Không Khí Sạch Thụy Sĩ-Việt Nam (SVCAP) đã quan trắc NO₂, SO₂ và benzen tại hàng trăm địa điểm trên toàn thành phố bằng kỹ thuật lấy mẫu khí thụ động. Kết quả cho thấy khí thải giao thông NO₂ và benzen vượt tiêu chuẩn cho phép xung quanh các nút giao thông lớn dẫn vào thành phố, các quận Hoàn Kiếm và Hai Bà. Còn về khí SO₂, ô nhiễm nặng nề tập trung thành một dải từ khu Thanh Xuân kéo dài về phía Đông xuyên qua quận Hai Bà đến Phà Đen.

Ô nhiễm không khí ở Hà Nội thường nặng nhất vào mùa khô, từ tháng mười đến tháng giêng hàng năm. Mùa hè ô nhiễm thấp hơn mùa đông, song trong nhiều năm gần đây cũng có một số ngày lượng bụi và ô zôn đã lên rất cao ngay giữa những ngày hè nắng nóng nhất, như mấy ngày gần đây.

Đó thường là khoảng thời gian từ 10 đến 15/6 khi mặt trời đi qua đỉnh đầu (thiên đỉnh) vào lúc giữa trưa, tia nắng chiếu vuông góc lên mặt đất. Cường độ bức xạ mặt trời cao nhất trong những ngày này làm gia tăng mạnh các phản ứng quang hóa trên khí thải xe cộ (photochemical reactions), tạo ra thêm nhiều chất khí độc hại khác.

Trong số này có ô zôn và peroxyacetyl nitrate (PAN), có mùi khét và làm cay mắt. Trạm quan trắc tự động CEMI cũng đã ghi nhận lượng ô zôn rất cao trong những ngày qua. Ngoài ra phản ứng quang hóa cũng sinh ra nhiều gốc tự do (như OH^–) có hoạt tính hóa học rất cao và là tác nhân biến các khí độc thành bụi có kích thước rất bé dưới 1 micron.

Ô nhiễm không khí mô tả trên đây khá phổ biến ở nhiều thành phố lớn trên thế giới, có tên gọi là sương mù quang hóa, photochemical smog. Có hai loại smog, hoặc theo kiểu Los Angeles do khí thải xe cộ, hoặc theo kiểu London do khí sunfua đioxit (SO₂) làm tử vong hơn 4000 người năm 1954. Kịch bản vừa qua ở Hà Nội gần với loại thứ nhất.

Trở lại Hà Nội, năm nào cũng vậy, hàm lượng ô zôn, sản phẩm nổi bật nhất từ phản ứng quang hóa, lên cao cực đại vào những ngày giữa tháng sáu này khi mặt trời đi qua thiên đỉnh. Nhưng ngoài ô zôn, trong năm nay nồng độ bụi khí lên cao bất thường, hơn hẳn những ngày ô nhiễm nặng nề nhất về mùa khô. Phần lớn là bụi thứ cấp kích thước bé hơn 1 micron (PM₁) do các chất khí tham gia vào phản ứng quang hóa tạo nên. Giản đồ trên đây cho thấy bụi dưới 1 micron chiếm đến 90% trong bụi có kích thước dưới 2,5 micron.

Nhưng mọi việc sẽ không đến mức nặng nề như vừa qua nếu không có một yếu tố khí tượng quan trọng khác, đó là hiện tượng nghịch nhiệt sát mặt đất về ban đêm do bức xạ hồng ngoại làm cho bụi khí dâng cao từ chập tối cho đến 2-3 giờ sáng, cao nhất vào trước nửa đêm, gấp 20 lần lúc chập tối.

Hiện tượng nghịch nhiệt này được giải thích như sau. Mặt đất bê tông hóa bị đốt nóng dữ dội lúc ban ngày phát ra bức xạ hồng ngoại về ban đêm làm cho nó lạnh hơn lớp không khí phía trên. Cho nên, khác với quy luật thông thường, nhiệt độ trong lớp không khí khoảng 150 mét sát mặt đất tăng lên theo độ cao, cản trở sự phát tán lên không trung các chất ô nhiễm, chúng cứ tích tụ lại sát mặt đất làm cho ô nhiễm gia tăng nhanh chóng sau chập tối.

Hiện tượng nghịch nhiệt thường thấy vào những tháng cuối năm, nhưng ít khi xảy ra trầm trọng vào mùa hè như những ngày qua. Có thể không khí năm nay quá khô, do tác động kéo dài của khối không khí khô nóng phía Tây. Vì thế, lượng bức xạ mặt trời trong mấy ngày qua đã lên đến con số kỷ lục, 1000 W/m².

Tóm lại, bụi mù gần đây ở Hà Nội là do phát thải xe cộ quá lớn gặp phải thời tiết nắng nóng cao độ làm bùng nổ các chất khí và bụi do phản ứng quang hóa cộng với hiện tượng nghịch nhiệt sát mặt đất do bức xạ hồng ngoại về ban đêm.

Thời tiết có thể diễn biến cực đoan do biến đổi khí hậu toàn cầu. Song nguyên nhân chính vẫn là lượng khí thải do xe cộ và đốt than, dầu đã làm cho bầu trời Hà Nội không còn chịu đựng nổi. Chất lượng xăng dầu cũng là vấn đề cần giải quyết. Để tránh xăng pha chì, người ta có thể cho thêm nhiều phụ gia như benzen, là độc tố trực tiếp gây ung thư và khi tham gia vào phản ứng quang hóa sẽ tạo ra nhiều chất hữu cơ độc hại khác.
 
Chương trình lấy mẫu khí thụ động SVCAP đã phát hiện ra lượng benzen tại nhiều nơi trên địa bàn Hà Nội lên đến 0,02 mg/m3 không khí, cao hơn mức cho phép ở châu Âu đến 20 lần. Hàm lượng lưu huỳnh quá cao trong dầu cũng là một đe dọa thật sự. Cuối cùng là tiêu chuẩn xe cộ. Có thể vì ưu tiên cho mục tiêu tăng trưởng mà ta cứ chấp nhận lẹt đẹt đi sau xa các nước trong vùng về chuyện này.

Chỉ còn không đầy 500 ngày nữa là đến đại lễ 1000 năm Thăng Long. Nên chăng phấn đấu khôi phục lại “bầu trời Hà Nội xanh” là mục tiêu ưu tiên trong chương trình nghị sự của thành phố?