UBND TP. Hà Nội đang triển khai nghiên cứu Dự án đầu tư cải tạo, chỉnh trang Quảng trường Đông Kinh – Nghĩa Thục (quận Hoàn Kiếm) nhằm tái thiết không gian công cộng có giá trị lịch sử quan trọng. Một trong những quyết định then chốt của dự án này là đề xuất phá bỏ tòa nhà “Hàm cá mập” – công trình gây nhiều tranh cãi về mặt kiến trúc và cảnh quan đô thị suốt hơn hai thập kỷ qua.
Định hướng cải tạo và kết nối không gian văn hóa
Theo thông báo kết luận của Phó Chủ tịch UBND Thành phố Dương Đức Tuấn, việc tái thiết Quảng trường Đông Kinh – Nghĩa Thục sẽ được triển khai trên cơ sở giải pháp tổ chức không gian kiến trúc cảnh quan. Khu vực này có vị trí chiến lược, kết nối hai khu vực quan trọng:
- Phía Bắc: Hồ Hoàn Kiếm – di tích quốc gia đặc biệt và biểu tượng văn hóa của Thủ đô.
- Phía Nam: Khu phố cổ Hà Nội – nơi lưu giữ bản sắc kiến trúc đô thị truyền thống.
Lập đồ án thiết kế đô thị riêng và nghiên cứu không gian ngầm
Một điểm đáng chú ý trong kế hoạch cải tạo là việc UBND Thành phố giao UBND quận Hoàn Kiếm tổ chức lập đồ án thiết kế đô thị riêng cho khu vực Quảng trường Đông Kinh – Nghĩa Thục và khu vực Bắc hồ Hoàn Kiếm, Nam phố cổ. Trong đó, phương án quy hoạch sẽ bao gồm:
- Phạm vi quảng trường tuyến tính dọc theo các tuyến phố Đinh Tiên Hoàng, Cầu Gỗ, Hồ Hoàn Kiếm.
- Cải tạo mặt tiền các công trình xung quanh như tòa nhà Long Vân – Hồng Vân, Trung tâm thông tin văn hóa hồ Gươm, tòa nhà Thủy tọa.
- Nghiên cứu phương án phát triển không gian ngầm để tăng cường công năng sử dụng đất và đảm bảo tính kết nối không gian đô thị.
Sở Quy hoạch – Kiến trúc Hà Nội cũng đề xuất hoàn chỉnh sản phẩm thiết kế đô thị trên cơ sở phương án kiến trúc cảnh quan, tạo tiền đề cho việc triển khai dự án đầu tư.
Theo đề xuất, khu vực sau khi phá bỏ tòa nhà “Hàm cá mập” sẽ được quy hoạch thành một tổ hợp không gian ngầm gồm ba tầng. Cụ thể:
- Tầng hầm 1: Dự kiến trở thành không gian văn hóa – thương mại, tạo điều kiện cho các hoạt động triển lãm, tổ chức sự kiện và không gian bán lẻ cao cấp.
- Tầng hầm 2 và 3: Được quy hoạch làm bãi đỗ xe, giải quyết vấn đề thiếu hụt diện tích gửi xe tại khu vực phố cổ. Nếu không sử dụng làm bãi đỗ xe, không gian này có thể được chuyển đổi thành khu vực lưỡng dụng, tích hợp các tiện ích công cộng.
Việc phát triển không gian ngầm giúp tận dụng hiệu quả quỹ đất tại khu vực quảng trường, đồng thời giảm áp lực giao thông mặt đất. Tuy nhiên, thách thức đặt ra là phương án tổ chức lối lên xuống hợp lý để không làm ảnh hưởng đến kết cấu không gian hiện tại.
Tái thiết kết nối không gian quảng trường
Một trong những vấn đề quan trọng cần xem xét là sự liên kết giữa Quảng trường Đông Kinh – Nghĩa Thục và các tuyến phố lân cận. Phương án tổ chức đường lên xuống hầm tại phía Bắc Quảng trường (khu vực Cầu Gỗ) có thể gây chia cắt không gian và ảnh hưởng đến diện tích quảng trường hiện hữu. Do đó, một hướng tiếp cận tối ưu hơn được đề xuất là bố trí hệ thống bàn nâng cơ giới hóa kết hợp thang bộ tại khu vực Đinh Liệt, sát vị trí tòa nhà “Hàm cá mập” sau khi phá bỏ. Giải pháp này vừa đảm bảo tính tiện dụng, vừa giúp không gian quảng trường không bị chia nhỏ.
Bên cạnh đó, việc nghiên cứu sử dụng mái sảnh khán đài cũng được đưa ra nhằm tăng tính linh hoạt cho không gian tổ chức sự kiện tại đây.
Cảnh quan đô thị và sự hài hòa với không gian xung quanh
Việc phá bỏ tòa nhà “Hàm cá mập” đặt ra yêu cầu điều chỉnh cảnh quan khu vực lân cận để đảm bảo sự đồng bộ về mặt thẩm mỹ. UBND Thành phố yêu cầu rà soát tác động của dự án đối với mặt đứng các công trình như tòa nhà Long Vân – Hồng Vân, Thủy tọa, Trung tâm thông tin văn hóa Hồ Gươm cũng như các nhà dân tiếp giáp phố Cầu Gỗ. Đồng thời, quy hoạch cần đảm bảo không gian quảng trường mở rộng liên kết tràn ra vỉa hè các khu vực xung quanh để tạo sự kết nối liền mạch.
Bố trí sân khấu và khán đài hợp lý
Khi không gian quảng trường được tái thiết, việc bố trí sân khấu và khán đài cho các sự kiện văn hóa – nghệ thuật trở thành một yếu tố quan trọng. Các vị trí được đề xuất bao gồm:
- Khu vực phía Bắc tòa nhà Thủy Tọa
- Vị trí cũ của tòa nhà “Hàm cá mập”
- Sảnh Nhà hát múa rối Thăng Long
Những phương án này đảm bảo rằng quảng trường vẫn giữ được vai trò là không gian công cộng đa năng, phục vụ nhu cầu tổ chức các sự kiện quy mô lớn.
Bảo tồn và tái bố trí cây xanh
Cây xanh đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì cảnh quan sinh thái và giá trị lịch sử của Quảng trường Đông Kinh – Nghĩa Thục. Do đó, việc đánh giá hiện trạng cây xanh và đề xuất phương án sắp xếp hợp lý là cần thiết. Đặc biệt, đối với các cây cổ thụ có giá trị, thành phố sẽ xem xét các giải pháp bảo tồn thích hợp nhằm giữ lại những dấu ấn thiên nhiên đặc trưng của khu vực.
Nhìn lại hành trình của tòa nhà “Hàm cá mập”
Từ khi xuất hiện vào năm 1993, tòa nhà “Hàm cá mập” trở thành một trong những công trình gây tranh cãi nhất tại trung tâm Hà Nội. Với quy mô 6 tầng, Hàm Cá Mập được thiết kế để tận dụng tối đa vị trí đắc địa. Từ tầng 2 đến tầng 5 là các nhà hàng, quán cà phê với phong cách đa dạng, thu hút đông đảo du khách.
Mặt trước tòa nhà hướng ra Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục, trong khi mặt trái giáp Hồ Hoàn Kiếm, còn mặt phải tiếp giáp phố Cầu Gỗ. Đặc biệt, tầng thượng cho phép quan sát toàn cảnh hồ Hoàn Kiếm, trở thành điểm check-in quen thuộc của nhiều người dân và du khách.
Ban đầu, công trình mang tên DAEWOO, được kỳ vọng trở thành trung tâm thương mại sầm uất. Khi tham gia cuộc thi thiết kế, tòa nhà được đặt tên là “Trung tâm Giao dịch Thương mại Quốc tế”. Tuy nhiên, quá trình thi công đã có nhiều điều chỉnh.
Đến năm 1993, công trình gần như hoàn thiện phần thô nhưng xuất hiện nhiều bất cập trong cấp phép. Tòa nhà bị đánh giá là sự kết hợp thiếu hợp lý giữa công trình có giấy phép từ nhà xe điện cũ và phần mở rộng không có giấy phép của Bách hóa Bờ Hồ.
Một điểm đặc biệt của Hàm Cá Mập là những bức tường ban đầu được gắn hình rùa (hoặc cóc) bò ngược lên trời. Tuy nhiên, chi tiết này về sau đã bị tháo dỡ. Trong quá trình hoàn thiện, công trình từng bị bọc kín bằng vải dứa, nhiều khu vực bị đập bỏ và điều chỉnh kết cấu.
Sau hơn 30 năm hoạt động, Hàm Cá Mập đã không tránh khỏi sự xuống cấp. Mặt tiền công trình bị ố màu, phủ đầy rêu mốc và bụi bẩn. Ngày 18/5/2021, một vụ cháy nhỏ đã xảy ra tại tầng thượng khi đơn vị thuê lại tầng 6 tiến hành tu sửa. Nguyên nhân xuất phát từ việc thợ hàn sử dụng hàn cắt sắt, dẫn đến lửa bén vào túi nilon. May mắn, đám cháy được dập tắt kịp thời và không gây thiệt hại nghiêm trọng.
Kể từ khi đi vào hoạt động đến nay, Hàm cá mập đã luôn là chủ đề trong nhiều cuộc tranh luận. TS.KTS Trần Quốc Bảo, tác giả cuốn sách Kiến trúc Hà Nội – Giao thoa văn hóa Việt Pháp, chỉ rõ rằng vị trí của tòa nhà “Hàm cá mập” đã làm gián đoạn sự kết nối tự nhiên giữa Hồ Gươm và khu phố cổ. “Việc đặt một công trình cao tầng ngay cạnh quảng trường khiến không gian trở nên chặt chẽ, đồng thời phá vỡ tỷ lệ của các công trình kiến trúc xung quanh” – ông nhấn mạnh.
Những tranh luận quanh “Hàm cá mập” không chỉ giới hạn trong giới chuyên gia mà còn lan tỏa ra cộng đồng. Nhiều người dân quen thuộc với sự hiện diện của công trình này và xem nó như một phần của thủ đô. Tuy nhiên, với những người quan tâm đến quy hoạch đô thị và di sản văn hóa, “Hàm cá mập” là biểu tượng của sự pha trộn giữa tâm lý “hoài niệm” và nhu cầu phát triển.
Nếu đề án dỡ bỏ Hàm cá mập này đi vào thực hiện, Hà Nội sẽ làm sống lại văn hóa và không gian lịch sử của khu vực quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục. Quyết định này không chỉ mang ý nghĩa cải tạo cảnh quan mà còn thể hiện tư duy quy hoạch đô thị bền vững, tôn trọng bản sắc thủ đô nghìn năm văn hiện.
