Quỹ đất bỏ hoang, thành phố bê tông hóa thiếu những khoảng xanh, không gian sống bị bó hẹp trong các khu “xen kẹt” – đó là bức tranh đô thị nhiều nơi đang phải đối mặt. Trước thực trạng này, “trẻ hóa đô thị” nổi lên như một xu hướng tất yếu, vừa là động lực mới cho sự phát triển vừa là cơ hội để cải thiện chất lượng sống. Nhưng liệu quá trình này có thực sự mang lại giải pháp bền vững hay lại trở thành một bài toán đầy thách thức?
Trẻ hóa đô thị – Giải pháp nâng tầm chất lượng sống trong đô thị hiện đại
Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng, áp lực dân số và quỹ đất ngày càng hạn hẹp, nhiều khu vực nội đô đối mặt với tình trạng không gian sống ngột ngạt, thiếu thốn. Để giải quyết vấn đề này, các chuyên gia đề xuất hướng đi mới nhằm “hồi sinh” và nâng cao chất lượng sống tại đô thị thông qua các giải pháp cải tạo và phát triển nhà ở hiệu quả, sáng tạo.
Theo ThS.KTS Vũ Đình Thành (Phó Viện trưởng Viện Kiến trúc Quốc gia – Bộ Xây dựng), mô hình nhà ở đô thị hiện nay đang có xu hướng dịch chuyển từ thiết kế ngang sang thiết kế đứng. Các công trình không còn đơn thuần phục vụ mục đích ở mà dần trở thành không gian đa chức năng, tích hợp thương mại, dịch vụ. Sự chuyển đổi này đặc biệt cần thiết tại những khu vực nội đô, nơi quỹ đất hạn chế nhưng nhu cầu phát triển kinh tế lại cao.
Bên cạnh đó, Chuyên gia quy hoạch đô thị Nguyễn Đỗ Dũng (Tổng Giám đốc enCity) cho rằng việc “trẻ hóa” đô thị không chỉ dừng lại ở việc cải tạo hạ tầng hay nhà ở, mà còn góp phần thay đổi bộ mặt của thành phố. Những công trình cũ kỹ, xuống cấp được khoác lên mình “lớp áo mới”, cùng với sự cải thiện năng lực hạ tầng sẽ tạo nên một không gian sống hiện đại, năng động hơn. Đây chính là chìa khóa để đô thị có thể thích ứng và phát triển bền vững trong tương lai.
Không gian xanh: Nền tảng cho sức khỏe, kết nối và phát triển bền vững
Việc “trẻ hóa đô thị” không chỉ là cải tạo các khu vực xuống cấp mà còn là hành trình tạo ra những không gian sống lành mạnh, nơi con người được kết nối với thiên nhiên, cộng đồng và chính bản thân. Đây là xu hướng tất yếu trong bối cảnh đô thị hóa mạnh mẽ, khi những khoảng xanh ngày càng trở thành nhu cầu cấp thiết cho một cuộc sống chất lượng, bền vững.
Thực tế đã chứng minh nhiều dự án thành công trên thế giới: Jakarta biến khu vực ô nhiễm thành không gian xanh với hạ tầng lọc nước tự nhiên, giúp giảm ngập lụt và cải thiện môi trường sống. Atlanta tái sinh nhà máy thép bỏ hoang thành không gian xanh trên cao, tạo điều kiện sinh hoạt mới mẻ giữa đô thị đông đúc. Seoul biến bãi rác khổng lồ thành công viên Haneul, mang lại luồng sinh khí mới cho thành phố.
Tại Việt Nam, công viên bên bờ sông Hồng (quận Hoàn Kiếm, Hà Nội) được cải tạo từ bãi chôn lấp rác là ví dụ điển hình về sự nỗ lực hướng tới không gian xanh bền vững. Những công viên, không gian tái chế sáng tạo này không chỉ bảo vệ môi trường mà còn đóng vai trò “liều thuốc” cho sức khỏe thể chất và tinh thần. Đây là nơi cộng đồng gặp gỡ, giao lưu văn hóa, thu hẹp khoảng cách xã hội và cùng hưởng thụ không gian thiên nhiên trong lành.
PGS.TS Phạm Thúy Loan nhận định: “Trẻ hóa đô thị thành công nằm ở sự kết hợp giữa các giải pháp sinh thái, nghiên cứu khoa học và huy động nguồn lực cộng đồng, tạo ra hệ sinh thái đô thị đa dạng và bền vững.”
Phục hồi không gian đô thị: Giữ gìn giá trị và phát triển bền vững
Tại Ahmedabad (Ấn Độ), việc đóng cửa các nhà máy ven Bờ sông Sabarmati từng khiến hàng ngàn lao động mất việc và tạo nên các khu dân cư không chính thức dọc bờ sông. Để giải quyết vấn đề, thành phố đã tiến hành thu hồi đất ven sông, sử dụng nguồn thu từ việc bán đất khai hoang để tài trợ cho dự án cải tạo. Kết quả là, bờ sông không chỉ được tái thiết thành công viên công cộng xanh mát mà còn cung cấp nhà ở tái định cư cho người lao động, giúp cải thiện điều kiện sống và môi trường đô thị.
Một ví dụ tiêu biểu khác là Khu văn hóa 798 tại Bắc Kinh, từng là cụm nhà máy công nghiệp đã cũ. Nhờ việc tái sử dụng sáng tạo, nơi đây đã được biến thành trung tâm nghệ thuật và văn hóa nổi tiếng, thu hút đông đảo khách du lịch và trở thành biểu tượng giao thoa giữa hiện đại và truyền thống của thủ đô Trung Quốc.
Xu hướng chuyển đổi công trình công nghiệp thông qua bảo tồn và tái sử dụng thích ứng đang lan rộng trên thế giới. Các dự án như Phòng hòa nhạc Niccolo ở Ý, Phòng trưng bày Tate ở Anh hay Trung tâm Lingotto ở Ý minh chứng cho hiệu quả trong việc biến các di sản công nghiệp thành không gian công cộng, văn hóa sáng tạo, góp phần phát triển ngành công nghiệp văn hóa, đồng thời cải thiện diện mạo đô thị.
Theo Ths. KTS Lã Hồng Sơn: “Việc tái sinh các công trình mang giá trị lịch sử – văn hóa không chỉ bảo tồn di sản mà còn mang lại sự trẻ trung cho đô thị, gắn kết cộng đồng với ký ức thời gian và khơi nguồn sáng tạo cho thế hệ mới.” Đây chính là lời giải để cân bằng giữa bảo tồn bản sắc và phát triển bền vững.
Trẻ hóa đô thị thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững
Việc đổi mới diện mạo đô thị không chỉ nâng cao chất lượng sống mà còn tạo động lực mạnh mẽ cho sự phát triển kinh tế bền vững. Những không gian công cộng độc đáo, các khu văn hóa sáng tạo hình thành từ quá trình này trở thành điểm đến hấp dẫn, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước.
Theo ông Nguyễn Đỗ Dũng, Tổng Giám đốc enCity, du lịch hiện nay là một trong những ngành kinh tế mũi nhọn của nhiều thành phố. Để đáp ứng xu thế mới, các đô thị cần cải thiện hạ tầng, nâng cao chất lượng không gian sống, qua đó không chỉ kích thích ngành du lịch mà còn thúc đẩy kinh tế địa phương phát triển. Bên cạnh đó, một đô thị đáng sống còn có vai trò quan trọng trong việc thu hút và giữ chân nguồn nhân lực chất lượng cao, đặc biệt khi các yếu tố như công việc, thu nhập và chế độ đãi ngộ ngày càng được chú trọng. Vì vậy, làm mới đô thị không chỉ là yêu cầu tất yếu mà còn là giải pháp để các thành phố thích nghi và vươn lên trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đầy cạnh tranh.
Hồi sinh đô thị: Lợi thế và thách thức trong tái thiết bền vững
Nguồn lực nội tại – Tài sản quý giá cho đổi mới
Hà Nội từ lâu đã theo đuổi chiến lược di dời các cơ sở công nghiệp, xí nghiệp sản xuất ra khỏi khu vực nội đô, mở ra cơ hội lớn để tận dụng quỹ đất này cho mục tiêu tái thiết đô thị. Các công trình có giá trị lịch sử và kiến trúc lâu đời như Nhà máy Xe lửa Gia Lâm hay Tháp nước Hàng Đậu không chỉ là “quỹ đất vàng” mà còn mang trong mình nguồn di sản văn hóa quý giá. Chúng được coi là nền tảng cho việc xây dựng không gian công cộng, công viên xanh hay các trung tâm văn hóa sáng tạo, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt cộng đồng ngày càng cao.
Bãi giữa sông Hồng, với cảnh quan thiên nhiên độc đáo và vai trò lịch sử lâu đời, cũng là một trong những khu vực tiềm năng hàng đầu. Được xem như trục sinh thái quan trọng, kết nối khu vực nội đô với các khu vực phát triển mới, nơi đây đang được đề xuất phát triển thành công viên văn hóa, không gian giải trí hoặc địa điểm du lịch, góp phần cải thiện chất lượng sống và tạo dấu ấn riêng cho Thủ đô.
Những lợi thế này giúp Hà Nội không chỉ giải tỏa áp lực đô thị hóa mà còn tạo thêm nhiều cơ hội cho cộng đồng tham gia vào các hoạt động văn hóa và sáng tạo. Bên cạnh việc gìn giữ giá trị di sản, các dự án tái thiết còn hướng đến mục tiêu phát triển đô thị theo hướng bền vững, nhân văn và hài hòa với môi trường.
Sức mạnh từ cộng đồng – Chìa khóa để đổi thay
Một yếu tố không thể thiếu trong hành trình tái sinh đô thị chính là sự đồng thuận và tham gia tích cực từ cộng đồng. Những sự kiện như Lễ hội Thiết kế Sáng tạo Hà Nội 2023 đã chứng minh điều này. Với hàng trăm nghìn lượt khách tham quan và tham gia, lễ hội đã khơi gợi niềm tự hào về di sản và tạo nên làn sóng ủng hộ mạnh mẽ từ người dân lẫn giới chuyên môn.
Đặc biệt, những ý tưởng phát triển bãi giữa sông Hồng thành công viên đa chức năng hay tái sử dụng các nhà máy cũ thành không gian văn hóa đã nhận được sự chú ý lớn. Các hội thảo trong khuôn khổ lễ hội còn quy tụ nhiều chuyên gia, nhà quy hoạch và kiến trúc sư, góp phần thúc đẩy những sáng kiến thiết thực, đưa Hà Nội tiệm cận với hình mẫu đô thị sáng tạo hàng đầu khu vực.
Theo Tiến sĩ, Kiến trúc sư Phan Đăng Sơn, việc tận dụng những lợi thế tự nhiên như sông Hồng và các bãi nổi không chỉ giúp cải tạo cảnh quan mà còn có thể phát triển các tuyến giao thông ngầm, hành lang xanh sinh thái, mang lại giá trị lâu dài cả về kinh tế lẫn môi trường.
Thách thức và giải pháp cho trẻ hóa đô thị – Lấy pháp lý làm đòn bẩy
Tuy nhiên, hành trình “hồi sinh đô thị” không hề dễ dàng, đặc biệt khi đối diện với các vấn đề như: quỹ đất hạn chế, sự chồng chéo trong chính sách và khó khăn trong việc huy động nguồn lực đầu tư. Chính vì vậy, việc xây dựng khung pháp lý rõ ràng và cơ chế hỗ trợ đặc thù đóng vai trò quan trọng.
Nhiều chính sách đã được ban hành để định hướng quá trình cải tạo đô thị như Quyết định số 130/QĐ-TTg về sử dụng quỹ đất sau di dời cơ sở công nghiệp hay Nghị quyết 09-NQ/TU về phát triển công nghiệp văn hóa. Bên cạnh đó, Luật Nhà ở (sửa đổi) gần đây cũng bổ sung các quy định cụ thể về cải tạo chung cư cũ, tạo cơ sở để thành phố nâng cấp hạ tầng, chỉnh trang không gian sống và đảm bảo tính đồng bộ trong quy hoạch.
Một ví dụ điển hình là kế hoạch cải tạo lại 10 khu chung cư cũ nguy hiểm giai đoạn 2021-2025, trong đó các dự án không chỉ nhằm cải thiện an toàn mà còn tái thiết diện mạo đô thị. Các khu vực này hứa hẹn trở thành biểu tượng mới, nơi kết hợp hài hòa giữa chức năng hiện đại và giá trị văn hóa truyền thống.
Kết nối không gian xanh – Hướng đi bền vững
Không gian xanh là yếu tố cốt lõi trong mọi chiến lược phát triển đô thị hiện đại. Quy hoạch chung Thủ đô Hà Nội đến năm 2030 đã nhấn mạnh vai trò của các hành lang xanh, nơi bao gồm hệ thống sông ngòi, hồ nước và các khu vực nông nghiệp. Những hành lang này không chỉ giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu mà còn góp phần định hình lối sống bền vững và kết nối con người với thiên nhiên.
Bằng cách kết hợp hài hòa giữa di sản, không gian xanh và sự sáng tạo, Hà Nội đang từng bước xây dựng một hình ảnh đô thị năng động, thân thiện và đáng sống. Tuy nhiên, để đạt được điều này, cần có sự hợp lực của tất cả các bên liên quan – từ chính quyền, chuyên gia đến cộng đồng và doanh nghiệp. Khi mỗi mắt xích cùng vận hành nhịp nhàng, hành trình “hồi sinh đô thị” không chỉ là mơ ước mà sẽ trở thành hiện thực.
Những giải pháp đột phá trong bài toán tái thiết đô thị hiện đại
1. C-TOWN: Mô hình đô thị dành cho cộng đồng thu nhập thấp và người nhập cư
Đề tài này hướng đến giải quyết vấn đề môi trường cư trú của nhóm dân số có thu nhập thấp và người nhập cư tại các đô thị lớn. Tại phường Thạnh Mỹ Lợi, thành phố Thủ Đức, TP. HCM, mô hình C-TOWN được xây dựng như một thí điểm để tìm ra giải pháp tổng thể. Với sự kết hợp giữa thiết kế nhà ở tiết kiệm chi phí, không gian công cộng đa dạng, và hệ thống hạ tầng xanh, đề án không chỉ cung cấp nơi ở mà còn tạo nên một cộng đồng bền vững, kết nối xã hội chặt chẽ.
2. Tái sinh di sản công nghiệp thành không gian sáng tạo
Công ty PVCHB đưa ra giải pháp chuyển đổi các không gian di sản công nghiệp cũ thành những trung tâm văn hóa sáng tạo, mang tính bền vững. Đây không chỉ là một sự bảo tồn di sản, mà còn là sự tái sinh các không gian này, giúp cân bằng giữa phát triển kinh tế, bảo tồn văn hóa xã hội và cải thiện môi trường. Dự án đã đặt ra mô hình phát triển tích hợp, nơi các yếu tố công nghiệp cũ trở thành điểm nhấn của không gian sáng tạo mới, thu hút người dân và du khách.
3. Đánh thức giá trị “nơi chốn” tại các không gian trong thành phố
Think Playgrounds đã mang đến một góc nhìn độc đáo khi cải tạo bùng binh giao thông tại quận Long Biên, Hà Nội. Thay vì chỉ đảm bảo chức năng điều tiết giao thông, không gian này được tối ưu hóa để trở thành một nơi gặp gỡ, sinh hoạt công cộng. Dự án không chỉ cải thiện cảnh quan đô thị mà còn tạo ra một giá trị mới cho cộng đồng, kết nối con người và không gian sống.
4. Biến bãi chôn lấp thành công viên xanh
Với trường hợp bãi chôn lấp Gò Cát, TP. HCM, TA Landscape Architecture Vietnam đã áp dụng các giải pháp kỹ thuật và sinh thái để cải tạo khu vực ô nhiễm này thành một công viên xanh. Đây là một minh chứng cho khả năng chuyển hóa các khu vực bị tổn hại bởi hoạt động con người thành những không gian xanh đáng sống, góp phần cải thiện chất lượng không khí và cảnh quan đô thị.
5. Đổi mới nhà phố thành mô hình Mini Building
Nhà phố, vốn là đặc trưng của nhiều đô thị Việt Nam, được Công ty VUUV tái định nghĩa thông qua mô hình Mini Building. Đây là sự kết hợp giữa không gian sống, kinh doanh và dịch vụ trong một thiết kế tích hợp, vừa đáp ứng yêu cầu an toàn, kỹ thuật, vừa tối ưu hóa hiệu quả sử dụng đất. Mô hình này không chỉ giúp nâng cao chất lượng cuộc sống mà còn tạo cơ hội kinh tế cho cư dân đô thị.
Có thể nói, “Trẻ hóa đô thị” không chỉ là hành trình tái sinh những không gian sống mà còn là cơ hội để định hình tương lai bền vững cho cộng đồng. Dẫu còn nhiều khó khăn và thách thức, nhưng với chiến lược đúng đắn và sự đồng hành của các bên liên quan, đây hoàn toàn có thể trở thành chìa khóa mở ra những không gian sống giá trị, đáng sống hơn, vừa gìn giữ bản sắc truyền thống vừa thúc đẩy sự phát triển hiện đại.