Kiến trúc Gothic ra đời như một cuộc cách mạng, phá vỡ những giới hạn của kiến trúc La Mã để vươn tới vẻ đẹp hùng vĩ và tinh tế. Với hệ vòm nhọn, cửa sổ kính màu lộng lẫy và kết cấu vươn cao đầy tham vọng, phong cách này không chỉ định hình diện mạo châu Âu thời Trung Cổ mà còn đặt nền móng cho sự phát triển của kiến trúc hiện đại. Mỗi công trình Gothic là sự giao thoa giữa kỹ thuật và nghệ thuật, tạo nên những kiệt tác vượt thời gian.
Kiến trúc Gothic là gì?
Kiến trúc Gothic (còn gọi là Gothique hoặc Gô-tích) xuất hiện vào cuối thời kỳ Trung cổ, kế thừa và phát triển từ kiến trúc Romanesque. Phong cách này bắt đầu hình thành từ thế kỷ 12 tại Pháp, sau đó lan rộng khắp châu Âu và kéo dài đến tận cuối thế kỷ 16. Ban đầu, kiến trúc Gothic được gọi là Francigenum Opus (công trình của người Pháp), do xuất phát từ vùng Île-de-France – trung tâm quyền lực của vương triều Capet.
Trong thời kỳ Phục hưng, các học giả Ý sử dụng thuật ngữ “Gothic” với hàm ý tiêu cực, ám chỉ phong cách kiến trúc này là sản phẩm của những kẻ Goth “mọi rợ” đã tàn phá Đế chế La Mã. Tuy nhiên, ngày nay, kiến trúc Gothic được công nhận là một bước tiến quan trọng trong lịch sử kiến trúc châu Âu, đánh dấu sự phát triển vượt bậc về kỹ thuật và tư duy thẩm mỹ.
Sau khi bị thay thế bởi kiến trúc Phục hưng và Baroque, kiến trúc Gothic đã có một giai đoạn hồi sinh mạnh mẽ vào thế kỷ 18 và 19, đặc biệt tại Anh và Pháp. Phong trào Gothic Revival (Tân Gothic) đã tái hiện nhiều yếu tố của kiến trúc Gothic cổ điển trong các nhà thờ, trường đại học và tòa nhà chính phủ.
Ngày nay, kiến trúc Gothic vẫn để lại dấu ấn sâu đậm trong nhiều công trình hiện đại, từ nhà thờ, viện bảo tàng đến các công trình nghệ thuật lấy cảm hứng từ phong cách này. Tinh thần Gothic không chỉ tồn tại trong kiến trúc mà còn lan tỏa vào hội họa, văn học và thiết kế nội thất, tạo nên sức sống bền bỉ của một trong những phong cách kiến trúc vĩ đại nhất lịch sử nhân loại.
Lịch sử kiến trúc Gothic
Kiến trúc Gothic ra đời tại vùng Île-de-France và Haute Picardie vào thế kỷ XII, đánh dấu một bước ngoặt trong lịch sử nghệ thuật xây dựng châu Âu. Từ đây, phong cách này lan tỏa mạnh mẽ, đầu tiên ở phía bắc sông Loire, sau đó vượt qua phía nam và phủ khắp Tây Âu cho đến thế kỷ XVI, thậm chí kéo dài đến thế kỷ XVII ở một vài khu vực. Với sự kết hợp độc đáo giữa kỹ thuật xây dựng tiên tiến và quan niệm thẩm mỹ tinh tế, kiến trúc Gothic không chỉ để lại dấu ấn sâu đậm trong các công trình thời Trung cổ mà còn ảnh hưởng đến phong cách tân Gothic (néo-gothique) vào thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, khi trào lưu lịch sử chủ nghĩa trỗi dậy.
Phong cách này mang trong mình cả triết lý lẫn nét đặc trưng kiến trúc, thể hiện sự hoàn thiện nghệ thuật đỉnh cao của thời kỳ Trung cổ. Từ những ngày đầu ở Haute Picardie, kiến trúc Gothic đã trải qua các giai đoạn phát triển rõ rệt: Gothic sơ kỳ (thế kỷ XII), Gothic cổ điển (1190-1230), Gothic ánh sáng (1230-1350), và Gothic rực cháy (thế kỷ XV-XVI). Đến thời Phục hưng, dù chịu ảnh hưởng từ phong cách trang trí mới, nó vẫn tồn tại trong các công trình như nhà thờ Saint-Étienne du Mont ở Paris, nơi kết hợp hài hòa giữa Gothic và Phục hưng.
Sự lan rộng của kiến trúc Gothic không đồng đều. Ở một số vùng như Angers hay Normandie, phong cách này dần suy yếu, nhường chỗ cho những xu hướng mới. Tuy nhiên, dấu ấn của nó vẫn trường tồn qua các công trình tiêu biểu và những cải tiến kỹ thuật vượt thời đại.
Nền tảng trước khi kiến trúc Gothic ra đời
Trước khi kiến trúc Gothic xuất hiện, từ cuối thế kỷ X, phong cách Romanesque thống trị Tây Âu. Các nhà thờ thời kỳ này thường có chính đường với vòm nôi đặc trưng, tường dày được gia cố bằng cột ốp lớn, và cửa sổ nhỏ hẹp để đảm bảo độ vững chắc. Không gian bên trong thường tối, được tô điểm bằng tranh tường màu sắc rực rỡ. Tuy nhiên, các nhà sử học nghệ thuật ngày nay nhận thấy rằng sự chuyển giao từ Romanesque sang Gothic không phải là một đứt gãy hoàn toàn. Nhiều kỹ thuật và cảm hứng từ kiến trúc La Mã cổ đại vẫn được các kiến trúc sư Gothic kế thừa và phát triển.
Sự gia tăng dân số và nhu cầu tôn giáo vào thế kỷ XII đã thúc đẩy sự thay đổi. Các công trình cần không gian lớn hơn để phục vụ cộng đồng tín đồ ngày càng đông. Cùng với đó, sự phát triển của thương mại và tầng lớp tư sản giàu có đã tạo điều kiện cho những tiến bộ kỹ thuật được áp dụng rộng rãi, mở đường cho phong cách Gothic ra đời.
Bước khởi đầu của kiến trúc Gothic sơ kỳ
Gothic sơ kỳ bắt đầu từ những năm 1130-1150, với các công trình tiên phong tại Île-de-France và Picardie. Nhà thờ Saint-Denis và Saint-Étienne ở Sens được xem là những cột mốc quan trọng, định hình phong cách mới này. Dù một số kỹ thuật như vòm cung nhọn hay cột chống đã xuất hiện từ trước, chính việc áp dụng chúng một cách sáng tạo trong các nhà thờ này đã tạo nên bản sắc riêng cho kiến trúc Gothic.
Nhà thờ Saint-Étienne ở Sens, khởi công từ năm 1135 và hoàn thiện vào năm 1163, được công nhận là công trình Gothic đầu tiên. Trong khi đó, tu viện Saint-Denis, dưới sự chỉ đạo của Suger (trưởng tu viện từ 1122-1151), trở thành biểu tượng của sự đổi mới. Suger mong muốn tái thiết nhà thờ cũ từ thời Charlemagne để tôn vinh thánh tích của thánh Denis. Ông đã tăng chiều cao công trình, mở rộng cửa sổ để ánh sáng tràn ngập, đồng thời sử dụng vòm gân chéo để phân tán lực tốt hơn.
Tại Saint-Denis, mặt tiền phía tây theo kiểu harmonique (hòa hợp) lấy cảm hứng từ phong cách Normandie của Romanesque, nhưng được cải tiến để thoát khỏi vẻ nặng nề trước đó. Cung thánh hoàn thành năm 1144 đánh dấu sự ra đời của một phong cách mới với hành lang đôi và các nhà nguyện liền kề, thay vì tách biệt như trước. Những cửa sổ kính màu lớn cũng xuất hiện, lọc ánh sáng tự nhiên thành các sắc màu rực rỡ.
Những công trình tiên phong
Ngoài Saint-Denis và Sens, nhà thờ Notre-Dame ở Morienval cũng cho thấy những nét Gothic sơ khai, dù vẫn mang dấu ấn của Romanesque. Tuy nhiên, Saint-Denis nổi bật hơn cả với sự táo bạo trong thiết kế. Mặt tiền harmonique, vòm cung nhọn và hành lang đôi là những yếu tố đột phá, dù ban đầu chưa được chấp nhận rộng rãi. Ngược lại, nhà thờ Sens lại thực dụng hơn với cột chống xen kẽ, vòm 6 phần và tường dày, tạo cảm giác chắc chắn nhưng vẫn cải tiến không gian bằng cách loại bỏ hành lang ngang (transept), mang lại sự thống nhất và ánh sáng dồi dào hơn.
Những thay đổi này nhanh chóng lan tỏa. Các công trình ở phía bắc sông Loire như nhà thờ Laon bắt đầu áp dụng phong cách mới, dù vẫn giữ một số yếu tố truyền thống như đài ngồi 4 tầng, khiến nó có phần “lạc hậu” so với xu hướng chung.
Gothic cổ điển: Sự hoàn thiện cân đối
Gothic cổ điển (1190-1230) là giai đoạn phong cách này đạt đến đỉnh cao về sự hài hòa và quy mô. Các nhà thờ lớn như Reims, Bourges, và Amiens được xây dựng với kích thước vượt trội, thể hiện sự phát triển vượt bậc của kỹ thuật và thẩm mỹ. Trang trí được đơn giản hóa, các cột chống đồng nhất thay thế kiểu xen kẽ trước đó, và vòm chống được hoàn thiện để loại bỏ đài ngồi, tăng chiều cao và không gian.
Chartres là công trình tiêu biểu mở đầu giai đoạn này, với chiều cao 3 tầng được hỗ trợ bởi hệ thống mố đỡ tinh vi. Dưới triều Capé, kiến trúc Gothic hoàng gia mang đậm tính cổ điển, ghi dấu tên tuổi các kiến trúc sư qua những mê cung nổi tiếng (như ở Reims). Phong cách này cũng bắt đầu lan sang các nước châu Âu khác như Anh (Canterbury, Salisbury), khẳng định tầm ảnh hưởng rộng lớn.
Gothic ánh sáng: Tôn vinh ánh sáng và không gian
Gothic ánh sáng (1230-1350) khởi nguồn từ việc cải tạo cung thánh tại Saint-Denis vào năm 1231. Đặc trưng của giai đoạn này là các cửa sổ khổng lồ chiếm gần hết diện tích tường, cho phép ánh sáng tràn ngập không gian nội thất. Các cột đá mảnh mai kết hợp với kính màu tạo nên hiệu ứng lung linh, trong khi hành lang phía trên chính đường (triforium) được khoét thủng để tăng thêm độ sáng.
Nhà thờ Đức Bà Paris với cửa sổ hoa hồng (rosace) hay nhà thờ Strasbourg là những ví dụ điển hình. Ở Metz, diện tích kính lên tới 6.496 m², minh chứng cho sự ưu tiên ánh sáng trong thiết kế. Cột trụ ghép (nhiều cột nhỏ bao quanh cột lớn) trở nên phổ biến, tăng tính linh hoạt và thẩm mỹ cho công trình.
Gothic rực cháy: Sự tinh tế cuối cùng
Gothic rực cháy (thế kỷ XV-XVI) nổi bật với các họa tiết trang trí mềm mại, uốn lượn như ngọn lửa. Đây là giai đoạn phong cách Gothic đạt đến độ tinh xảo tối đa trước khi nhường chỗ cho thời Phục hưng. Dù vậy, ở Pháp, nó vẫn kết hợp với các yếu tố trang trí mới, tạo nên những công trình độc đáo như Saint-Étienne du Mont.
Đặc điểm của kiến trúc Gothic
Nhà thờ Gothic có chiều cao lớn từ 38-42m, riêng tháp lấy ánh sáng cao đến 60m, cửa sổ kính màu ở mặt đứng có thể lớn tới 8-12m.
Mặt đứng phía Tây (mặt chính) của kiến trúc nhà thờ Gothic tuân theo những chế định nhất định, từ dưới lên trên được chia làm ba phần (ba tầng): phần dưới cùng là cửa, thường có ba hốc cửa rất sâu (chiều sâu của hốc có thể chiếm hẳn một bước nhà), phần giữa ở chính giữa cửa sổ tròn to bằng kính màu được tô điểm như những bông hoa hồng, phần trên cùng là hành lang và hai tháp chuông.
Kết cấu nhà thờ Gothic là một trong những sáng tạo đặc biệt nhất, tạo cho kiến trúc nhà thờ những ưu việt và vẻ đẹp đặc biệt, mà trước đó các hệ thống kết cấu, kể cả những nền kiến trúc phát triển cao như La Mã cổ đại, chưa đạt được.
Hệ thống kết cấu nhà thờ Gothic là một hệ thống không gian lớn, dùng khung chịu lực, tách biệt rõ rệt giữa kết cấu chịu lực và kết cấu ngăn cách, với những thành phần chính tính từ đổ mái xuống là: vòm mái hình múi có sống, cuộn nhọn, cột và cuộn bay. Hệ thống đã tạo cho kiến trúc những không gian mênh mông, khoáng đạt và một khung cảnh nội thất nhẹ nhàng, tràn ngập ánh sáng.
Trong các công trình kiến trúc Gothic, khi xây dựng vòm mái bằng hình chữ nhật, thông thường người ta gặp mái cong hai chiều rất phức tạp, như vậy khi mặt chiếu bằng của nó là hình chữ nhật, chiều cao của cuốn vẫn bằng nhau, nên xử lý kiến trúc vòm có múi đơn giản hơn rất nhiều.
Hệ thống kết cấu của vòm Gothic không còn có một gắn bó nào với kết cấu của kiến trúc La Mã cổ đại, tính chất cách tân của kiến trúc Gothic có được là nhờ những cuộn nhọn (đến từ kiến trúc phía Đông, mái vòm có bốn cuộn nhọn có múi đỡ).
Vòm mái hình múi có sống trong kiến trúc mái nhà thờ Gothic chia ra làm các loại: vòm có sống bốn múi có hình chiếu mặt bằng hình chữ nhật, vòm có sống sáu múi có hình chiếu hình chữ nhật, vòm có nhiều sống và nhiều múi, vòm có sống bốn mũi có hình chiếu mặt bằng hình chữ nhật, vòm có sống sáu mũi có hình chiếu hình chữ nhật, vòm có nhiều sống và nhiều múi hình sao có mặt chiếu hình chữ nhật (loại vòm mái phức tạp này là sản phẩm của kiến trúc Gothic hậu kỳ), bốn chân vòm của kiến trúc truyền tải xuống cột và một phần của tải trọng xuống cuốn bay.
Cuốn bay là một thành phần quan trọng của hệ thống kết cấu nhà thờ Gothic, chia sẻ với cột tải trọng của vòm, làm giảm tiết diện của cột kiến cho công trình có thể mở cửa sổ lớn được và làm cho đường nét kiến trúc thêm thanh thoát.
Đặc trưng của kiến trúc Gothic ở các quốc gia khác nhau
Kiến trúc Gothic Anh
Kiến trúc Gothic nổi lên mạnh mẽ ở Pháp và nhanh chóng lan rộng sang Anh. Phong cách này được sử dụng trong thiết kế của hai công trình quan trọng đó là nhà thờ Canterbury và tu viện Abbey, nơi diễn ra các lễ đăng quan của hoàng gia. Các công trình kiến trúc Gothic ở Anh có các đặc điểm, họa tiết trang trí từ lá cây. Tại nhà thờ York, các họa tiết trang trí này được tìm thấy ở khắp nơi từ bàn ghế, trên các bức tường…
Thời trung cổ, sự sáng tạo trong kiến trúc Gothic bắt đầu chuyển từ các nhà thờ lớn đến các giáo hội. Nhiều nhà thờ nhỏ được xây dựng theo phong cách để phục vụ cộng đồng với sự sáng tạo không ngừng trong thiết kế. Một phần do ảnh hưởng từ văn hóa và kiến trúc bản địa nên kiến trúc các nhà thờ ở đây rất đa dạng, có thể xem đó là một biến tấu của phong cách kiến trúc Gothic.
Kiến trúc Gothic Pháp
Abbot Suger (1081-1151), người được cho là cha đẻ của kiến trúc Gothic đưa ra nhận định “cảm nhận nghệ thuật cũng là một trải nghiệm tôn giáo”. Khoảng năm 1140-1144, ông đã thiết kế cải tạo nhà thờ, tu viện ở Saint-Denis. Phần lớn các nhà thở ở Saint-Denis đã được xây dựng lại theo một phong cách mới của kiến trúc Gothic trong những năm 1230. Các chi tiết kiến trúc Gothic được tìm thấy trong những lối đi phía đông và trong các hầm mộ bên dưới nhà thờ.
Thánh đường Sainte-Chapelle ở Paris được hoàn thành năm 1248, là nơi duy nhất còn lại của cung điện được xây dựng bởi vua Louis IX (1226-1270). Với những bức tường kính khổng lồ, Sainte-Chapelle đã trở thành công trình có ảnh hưởng nhất ở thời kỳ này. Hình thức và trang trí của công trình được thừa hưởng từ những gì tính tế và đặc sắc nhất của kiến trúc Gothic.
Ảnh hưởng của kiến trúc bản địa tới phong cách kiến trúc Gothic
Các công trình kiến trúc tại địa phương cũng có phần nào ảnh hưởng đến kiến trúc Gothic. Ở phía Bắc nước Đức và các cùng Baltic, vật liệu xây dựng chủ yếu là gạch làm cho công trình kiến trúc trở nên nổi bật.
Ở trung tâm châu Âu, trần của các công trình được trang trí theo hình ngôi sao hay mạng lưới. Các tòa tháp hùng vĩ của nhà thờ Ely tại Cambridgeshire được xây bằng gỗ, phản ánh rõ nét kiến trúc truyền thống đặc thù của địa phương. Các vòm nhọn ở tầng trệt của Cung điện Doge ở Venice là một biến thể của “cửa tò vò” điển hình trong các tòa nhà đẹp ở phía bắc và miền trung nước Ý.
Một số công trình tiêu biểu mang kiến trúc Gothic
Nhà thờ Đức Bà Paris (Pháp)
Nhà thờ Đức Bà Paris, hay Cathédrale Notre-Dame de Paris, là nhà thờ chính tòa của Tổng giáo phận Paris, nằm trên đảo Île de la Cité giữa lòng sông Seine. Đây là biểu tượng tiêu biểu của kiến trúc Gothic Pháp, nổi bật với mái vòm sườn cong độc đáo, trụ bay vững chãi và những ô cửa sổ kính màu rực rỡ. So với phong cách Roman trước đó, nhà thờ này kết hợp hài hòa giữa vẻ tự nhiên và sự tinh tế trong các chi tiết điêu khắc.
Công trình khởi xây từ thế kỷ 12, hoàn thiện qua nhiều giai đoạn, thể hiện rõ sự phát triển của nghệ thuật Gothic. Dù bị hư hại sau trận hỏa hoạn năm 2019, nó vẫn là kiệt tác lịch sử, phản ánh sự tiến bộ trong kỹ thuật xây dựng và thẩm mỹ thời Trung cổ.
Tháp đồng hồ Big Ben (Anh)
Tháp Elizabeth, thường được gọi là Big Ben, nằm ở phía Đông-Bắc của Cung điện Westminster, London. Thực chất, Big Ben là tên chiếc chuông nặng hơn 13 tấn bên trong tháp, thuộc hệ thống năm chuông điểm giờ. Được đổi tên từ năm 2012 để vinh danh Nữ hoàng Elizabeth II, tháp này mang đậm dấu ấn kiến trúc Gothic với các chi tiết chạm khắc tinh xảo và cấu trúc đối xứng. Là Di sản Thế giới UNESCO từ 1987, công trình không chỉ là biểu tượng văn hóa Anh mà còn đại diện cho sự kết hợp giữa nghệ thuật Gothic và chức năng thực tiễn, góp phần định hình cảnh quan đô thị London.
Tu viện Westminster (Anh)
Tu viện Westminster, hay Collegiate Church of St Peter at Westminster, tọa lạc phía Tây Cung điện Westminster, London. Với phong cách Gothic đặc trưng, nhà thờ này nổi tiếng nhờ các vòm cong cao vút và cửa sổ kính màu lộng lẫy. Đây là nơi diễn ra lễ đăng quang của hoàng gia Anh và là nơi an nghỉ của nhiều nhân vật lịch sử. Được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới năm 1987, tu viện thể hiện sự giao thoa giữa kiến trúc tôn giáo và quyền lực chính trị, với những đường nét trang trí phức tạp và không gian linh thiêng, làm nổi bật đỉnh cao của nghệ thuật Gothic Anh.
Nhà thờ chính tòa Đức Bà Amiens (Pháp)
Nhà thờ Đức Bà Amiens (tiếng Pháp: Notre-Dame d’Amiens) là nhà thờ chính tòa của giáo phận Amiens, miền Bắc nước Pháp. Đây là nhà thờ lớn nhất nước Pháp và là một trong những nhà thờ lớn nhất thế giới. Cùng với nhà thờ Đức Bà Chartres và nhà thờ Đức Bà Reims, nhà thờ Đức Bà Amiens được coi là công trình kiểu Gothic đẹp nhất mang đậm kiến trúc Pháp. Năm 1981, nhà thờ đã được UNESCO đưa vào danh sách Di sản thế giới.
Nhà thờ Đức Bà Amiens được khởi công xây dựng năm 1220. Gian giữa của nhà thờ được hoàn thành năm 1236 còn các ngọn tháp và hành lang thì phải chờ tới năm 1243. Năm 1528, đỉnh tháp cao 112,70 mét của nhà thờ mới được hoàn thành. Các kiến trúc sư đã tham gia thiết kế và thi công nhà thờ là Robert de Luzarches, sau đó Thomas de Cormont và con trai ông này là Renault de Cormont.
Từ những thánh đường tráng lệ đến các công trình thế kỷ, kiến trúc Gothic vẫn là nguồn cảm hứng bất tận trong thiết kế đương đại. Để hiểu sâu hơn về vẻ đẹp và kỹ thuật của phong cách này, hãy tiếp tục khám phá các công trình biểu tượng và ứng dụng tinh hoa Gothic vào sáng tạo kiến trúc hiện đại.
