Làng dệt lụa Nha Xá thuộc xã Mộc Nam, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam, chỉ cách Hà Nội chưa đầy 60 km về phía Nam. Nằm bên bờ sông Hồng giàu phù sa, Biệt thự cổ làng Nha Xá thuộc vùng đồng bằng Bắc Bộ trù phú với địa hình chiêm trũng, nhiều ao hồ và những gò đất tự nhiên.
Đến với làng dệt lụa nổi tiếng có bề dày lịch sử, điều bất ngờ đầu tiên là những ngôi biệt thự kiểu Pháp, thường được gọi là “biệt thự Tây,” vẫn tồn tại nơi đây. Được xây dựng cách đây gần trăm năm, những công trình này mang vẻ đẹp cổ kính, kiêu sa, nhưng lại đứng trước nguy cơ xuống cấp, có thể làm mất đi một phần di sản kiến trúc quý báu của vùng đất này.
Hiện tại, trong khuôn viên xanh mát, vẫn còn sót lại khoảng 18 ngôi biệt thự cổ, mỗi căn là dấu ấn của một thời kỳ vàng son trong lịch sử làng nghề dệt. Tuy nhiên, đa số những căn biệt thự này đang trong tình trạng xuống cấp nghiêm trọng, bị lãng quên và ít được quan tâm, ngay cả bởi những thế hệ con cháu đang sở hữu chúng.
Theo sử sách, Biệt thự cổ làng Nha Xá từng được Trần Khánh Dư – Nhân Huệ Vương và Phiêu Kỵ Đại Tướng Quân – truyền nghề trồng dâu, nuôi tằm và dệt vải. Nhờ đó, nghề dệt lụa phát triển mạnh mẽ, trở thành nguồn sống chính cho người dân trong làng. Ngày nay, khoảng 80% hộ gia đình ở Nha Xá vẫn sở hữu khung dệt, với 65% dân số sống nhờ vào nghề này. Lụa Nha Xá nổi tiếng cả nước, chỉ đứng sau lụa Hà Đông, và từ lâu đã vươn xa ra thị trường quốc tế.
Thời kỳ đỉnh cao vào những năm 1920, lụa Nha Xá được sản xuất và xuất khẩu mạnh mẽ, giúp nhiều người dân chuyển mình từ thợ dệt thành những lái buôn đi khắp nơi như Hồng Kông, Nhật Bản, Hàn Quốc. Thành công kinh tế đã tạo điều kiện để người dân xây dựng những ngôi biệt thự từ năm 1920 đến 1940, một số vẫn còn tồn tại đến nay.
Dọc theo con đường làng bê tông phẳng lỳ, du khách sẽ bắt gặp hình ảnh biệt thự cổ hiện lên giữa không gian yên bình. Một trong số đó là ngôi nhà của ông Phạm Khắc Tiệp, được xây từ năm 1930 theo bản vẽ do người Pháp thiết kế. Căn biệt thự hai tầng nhỏ gọn, mái ngói, với các chi tiết kiến trúc Pháp cổ điển như lan can sắt, cầu thang gỗ, và gờ phào trang trí nổi bật. Điểm nhấn Á Đông như chữ Nho trên trán nhà hay họa tiết triện càng làm tăng giá trị văn hóa của ngôi nhà.
Kế bên là một khuôn viên khác, nơi có ngôi nhà chữ U xây từ những năm 1923-1932. Công trình này mang vẻ đẹp tinh tế nhưng đáng tiếc đã xuống cấp và bị cải tạo không đồng bộ. Một căn biệt thự khác thuộc bà Phạm Thị Đằng, xây dựng năm 1934, dù nội thất đã bị hư hại, vẫn được bà giữ gìn như một nơi thờ tự, bảo tồn gần như nguyên vẹn hình dáng ban đầu.
Vào thời kỳ thịnh vượng của làng Nha Xá, mỗi ngôi nhà biệt thự Pháp cổ nơi đây, dù được xây dựng tại các vị trí khác nhau, đều gắn liền với những câu chuyện và sự kiện độc đáo. Những ký ức về từng ngôi biệt thự vẫn khắc sâu trong tâm trí nhiều người dân địa phương. Ông Lê Như Thiều, một cán bộ huyện đã nghỉ hưu, hiện đảm nhận vai trò Trưởng thôn, dẫn chúng tôi đi thăm làng với niềm tiếc nuối về một thời “điền trang thái ấp” đã qua. Ông kể về ngôi biệt thự Đường Loan, từng thuộc sở hữu của một người giàu có bậc nhất Nam Hà, nhưng đã bị phá dỡ do xuống cấp nghiêm trọng. Thay vào đó, con cháu đã xây dựng một ngôi nhà mới, chỉ còn giữ lại vài dấu tích mờ nhạt của kiến trúc cũ. Nhiều ngôi nhà khác trong làng cũng đã qua nhiều lần cải tạo, nhưng do thiếu ý thức bảo tồn nên không còn giữ được vẻ nguyên bản.
Theo ông Thiều, vào khoảng năm 1980, làng vẫn còn nhiều ngôi biệt thự Pháp cổ. Tuy nhiên, qua thời gian, số lượng giảm dần, đến nay chỉ còn lại khoảng 18 ngôi, phần lớn trong tình trạng xuống cấp nghiêm trọng. Những chủ nhân hiện tại đa phần thuộc diện khó khăn, người già neo đơn, không đủ điều kiện kinh tế để bảo dưỡng. Bên cạnh đó, sự thiếu hiểu biết về giá trị văn hóa cũng khiến việc bảo tồn những ngôi nhà này trở nên thách thức.
Dọc theo con đường làng nhỏ bé rợp bóng cây xanh, ông Thiều dẫn chúng tôi đến một gò nổi với vườn cây lâu năm và bốn bề là nước. Nổi bật giữa khung cảnh thiên nhiên ấy là ngôi biệt thự của cụ Nguyễn Thị Phúc, xây dựng từ năm 1933. Dù nhiều phần đã bị rêu phong và hư hỏng, ngôi nhà vẫn giữ nguyên nét đẹp cổ kính và cuốn hút. Biệt thự này tọa lạc trong không gian hòa quyện với thiên nhiên, với bố cục chặt chẽ gồm cổng, sân vườn, và ao cá bao quanh – một hình mẫu lý tưởng về không gian sống sinh thái. Không xa đó, chúng tôi còn bắt gặp một vài ngôi biệt thự khác, tuy cùng kiểu kiến trúc nhưng đều đang xuống cấp và cần được sửa chữa. Khu vực này hiện vẫn lưu giữ được khoảng 3-4 biệt thự kiểu Pháp cổ, nằm trong quần thể cảnh quan sống động, vừa thích hợp để sinh sống vừa tiềm năng phát triển du lịch.
Những Biệt thự cổ làng Nha Xá, dù không hoành tráng hay cầu kỳ như ở nhiều nơi khác, lại gây ấn tượng bởi sự nhỏ nhắn, thanh lịch và thơ mộng, hài hòa với khung cảnh làng quê. Trước nguy cơ mai một, việc bảo tồn và phát huy giá trị của những ngôi biệt thự Pháp cổ ở Nha Xá cần được ưu tiên xem xét. Từ từng ngôi nhà đến tổng thể khuôn viên, cần có sự nghiên cứu và giữ gìn nét đặc trưng, kết hợp hài hòa vào quy hoạch chung của làng. Những ngôi biệt thự này nên được công nhận là di sản kiến trúc quý giá, đóng góp vào việc phát triển nông thôn mới của xã Mộc Nam.