“Câu thần chú” đánh thức Tây Nguyên

Những tranh luận nảy lửa cuối cùng cũng dịu xuống; Bô-xít Tây Nguyên cuối cùng cũng sẽ được khai thác để phục vụ con người. Song những boăn khoăn, mà nhất là người dân trong vùng dự án, vẫn còn nhiều điều đáng nói …

Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng phát lệnh khởi công xây dựng nhà máy vào ngày 28/02/2010.

Sẵn sàng chờ ngày nhà máy hoạt động

Chúng tôi tìm đến Công ty Cổ phần Alumin Nhân Cơ-TKV (VNAC) vào một ngày cuối tháng 7. trong cơn mưa chiều nặng hạt của vùng núi Tây Nguyên hơn 200 công nhân của VNAC vẫn đang miệt mài cho tiến độ công việc.

Tại khu vực sẽ xây dựng nhà máy: người hối hả; xe, máy rộn ràng ngược xuôi…Cơn mưa chiều dần nặng hạt song điều đó không khiến công việc ở đây chậm lại mà dường như nó đang “chảy” nhanh hơn. Gạt mồ hôi, một công nhân vui vẻ cho chúng tôi biết: “Vài hôm nữa là con đường này hoàn thành. Hôm nay chắc chúng em sẽ phải nghỉ muộn nhưng dù thế nào cũng phải làm xong để còn tiếp tục công việc khác. Mấy tháng nay chúng em đâu biết nghỉ ngơi là gì”. Anh Hà Mai Khoa- trưởng phòng kế hoạch cho biết: “Ngay sau khi báo cáo đánh giá tác động môi trường (ĐTM) được phê duyệt chúng tôi đã khởi công xây dựng nhà máy. Hiện toàn bộ mặt bằng nhà máy đã sẵn sàng bàn giao. Hệ thống cấp điện đã thi công xong phần đường dây. Các hạng mục khác như hệ thống cấp nước phục vụ thi công, phục vụ sản xuất, khu nhà làm việc cho các chuyên gia, hệ thống giao thông…cũng đang được gấp rút triển khai thực hiện.” Cũng theo anh Khoa, ngoài mặt bằng nhà máy 200 ha đã được san ủi, 300 ha dùng để xây dựng hệ thống xử lý bùn đỏ cũng đã hoàn thành việc giải toả đền bù cho dân. Đã có hơn 400 hộ dân di dời, bàn giao mặt bằng, tuy vẫn còn một số vướng mắc song không đáng kể.

Khu nhà ở tập thể cho công nhân đã sẵn sàng

 “Thay” đất

Lãnh đạo huyện Đắk R’lấp (Đắk Nông) dẫn chúng tôi đi xem những ngọn đồi, nơi mà trong tương lai VNAC sẽ khai thác bô- xit. Một điều dễ nhận ra là hầu hết những khu vực này đồi trọc hoặc cây cối cằn cỗi. Theo ông phạm Đình Tuấn- Chủ tịch huyện Đăk R’Lấp thì: “Những vùng này năng suất cà phê chỉ đạt cao nhất là 2,1 tấn/ha, bằng một nửa so với các vùng khác. Với mức thu nhập này người dân chỉ có thể gọi là đủ ăn. Vì thế mà lâu nay người dân vẫn luôn trong cảnh thiếu thốn. Đặc biệt đối với những vùng có quặng Bô-xít gần như lộ thiên thì người dân không thể canh tác được gì, những vùng đất này gần như bỏ hoang.” Còn theo lãnh đạo VNAC thì vỉa quặng có độ dày từ 2- 10m và nằm cách mặt đất từ 0,2- 1,5m. Vì vậy công việc khai thác hết sức đơn giản và việc hoàn thổ cũng không mấy khó khăn. Để khai thác quặng, công việc đầu tiên là bóc lớp đất trêm mặt để sang một bên, sau khi lấy hết quặng sẽ dùng lớp đất này lấp lại chỗ cũ. Lúc này lớp đất này đã được xáo kỹ nên có thể đem lại năng suất cây trồng cao hơn. Một khi trong đất không còn quặng cây trồng nhất định sẽ tươi tốt hơn. Mặc khác, sau khi hoàn thổ, trả lại đất cho dân, chủ đầu tư sẽ đầu tư một lượng phân hữu cơ, phân vi sinh nhất định để “bồi bổ” cho đất (hoặc trả khoản tiền “bồi bổ” đất cho dân). Theo tính toán của VNAC, mỗi năm chỉ cần khai thác trên diện tích từ 50- 60 ha là đủ lượng quặng cho nhu cầu nhà máy (600 tấn alumin/năm). “Với diện tích đó thì mỗi năm chỉ có vài hộ phải giải tỏa nhường đất cho dự án. Và người dân cũng chỉ ngừng canh tác trong vòng 1 năm. Và với phương án khai thác mà VNAC đã chọn, đất canh tác của người dân sẽ được cải tạo đáng kể” – ông Tuấn khẳng định.

“Cú huých” cho địa phương

Theo VNAC, toàn bộ lao động cho hoạt động của nhà máy dự kiến từ 1600- 1700 người. Theo đó, VNAC sẽ ưu tiên tuyển dụng lao động tại chỗ. Đối tượng được ưu tiên lần lượt là: con em các gia đình có đất bị thu hồi, con em gia đình chính sách, con em đồng bào dân tộc thiểu số và con em đồng bào sinh sống tại Đắk Nông. Đến thời điểm hiện tại VNAC đã tuyển dụng được 62 công nhân là người địa phương (trong đó có 6 người là đồng bào dân tộc thiểu số). Để phục vu lâu dài cho dự án, đáp ứng yêu cầu về nhân lực, VNAC đã phối hợp với trường Cao đẳng nghề CN Việt Bắc- TKV tuyển dụng, đào tạo công nhân đợt 1 được 352 em (trong đó có 12 em là đồng bào dân tộc thiểu số). Đồng thời, VNAC đang tiến hành xét tuyển đợt 2, dự kiến là 450 em (trong đó ưu sẽ có khoảng 70 em là đồng bào dân tộc thiểu số). Ngoài ra, VNAC đã tuyển được gần 70 học sinh thi đỗ Đại học (chủ yếu trên địa bàn Đắk Nông) cho đi học chuyên nghành luyện kim- Alumin tại trung Quốc và một số nước tiên tiến khác để sau này về quản lý vận hành nhà máy. Đồng thời, hàng năm sẽ mở thêm các lớp bồi dưỡng cho những người được tuyển dụng nhằm nâng cao trình độ chuyên môn cho phù hợp với yêu cầu của nhà máy.

 Cùng với việc chú trọng đào tạo lao động tại chỗ VNAC rất quan tâm đến đời sống của người dân bị ảnh hưởng trong vùng dự án. trong đó, công tác đền bù, tái định cư cho người dân bị ảnh hưởng được VNAC đặt biệt quan tâm. Khu tái định canh, định cư với quy mô 110 ha (trong đó có 15ha dành cho tái định cư) đã và đang được xây dựng. Ngoài ra, VNAC đã xây dựng 20 ngôi nhà tạm cư và tái định cư cho dự án. Riêng với hai bon đồng bào dân tộc thiểu số là Bu Dấp (xã Nhân Cơ) và pi Nao (xã Nhân Đạo) (đều thuộc huyện Đăk R’Lấp) VNAC đã và đang tài trợ ủng hộ xây dựng cơ sở hạ tầng như đường giao thông, nhà trẻ, trạm cấp nước…Tài trợ xây dựng một số trương tiểu học trong vùng cùng một số hoạt động tài trợ khác cho giáo dục nhằm phát triển ngành giáo dục tại địa phương. Ông Lâm trí Hy- Chủ tịch UBND xã Nhân Cơ- cho biết: “Với giá đền bù từ 105- 360 triệu đồng/ha thì người dân bị thu hồi đất dễ dàng mua được đất khác để canh tác. Tính đến nay, hầu hết họ đều tự nguyện giao đất, chưa có trường hợp nào khiếu kiện cũng như gây khó khăn cho dự án. Có thể nói dự án đã và đang tạo đà cho địa phương phát triển. Đặc biệt, trong tương lai, một lượng lao động không nhỏ sẽ có việc làm ổn định, góp phần làm ổn định đời sông kinh tế của địa phương”.

            Môi trường được đặc biệt chú trọng

Anh Khoa chỉ cho chúng tôi nơi sẽ thải bùn đỏ- vấn đề mà lâu nay được rất nhiều người quan tâm. Đó là một vùng thung lũng có diện tích 300ha. Hồ thải bùn đỏ (EpC) sẽ do nhà thầu EpC thiết kế và trực tiếp giám sát việc thi công. Sau nhiều lần cân nhắc lựa chọn, Nhà thầu Chalieco (trung Quốc) đã trúng thầu gói thầu EpC (Chalieco cũng đã trúng thầu gói thầu EpC của nhà máy Alumin Lâm Đồng). trị giá hợp đồng gói thầu EpC đã được ký kết lên đến khoảng 71 triệu USD. Theo anh Khoa, hồ thải bùn đỏ được thiết kế nhiều ngăn nhỏ, bao gồm nhiều ngăn chứa bùn đỏ và các ngăn sự cố. Dưới các lòng hồ đều có một lớp chống thấm nhằm ngăn chặn xút dư trong bùn đỏ ngấm ra ngoài đồng thời có tác dụng thu lại lượng xút dư thừa vì đây là một nguyên liệu rất đắt. Bờ đập được thiết kế vững chắc, có hệ thống bơm nước, tháo khô hồ tuần hoàn để tái sủ dụng lượng nước.  Xung quanh hồ chứa bùn đỏ được thiết kế các rãnh thu nước lưu vực, đảm bảo vào mùa mưa nước không tràn vào hồ gây tràn hồ. Nếu lượng mưa quá lớn gây tràn hồ thì đã có các ngăn sự cố giữ bùn đỏ lại. Theo báo cáo TKV trình Chính phủ và đã được chấp thuận thì phương pháp xử lý bùn đỏ là công nghệ đang được thế giới áp dụng. Bùn đỏ sẽ được thải dạng ướt, sau đó được chuyển bằng đường ống đến hồ chứa. Bùn đỏ sau khi khô tự nhiên được san ủi thành từng lớp, sau đó phủ một lớp đất màu lên trên và trồng cây để tái tạo giá trị thổ nhưỡng. Vì vậy, với quy  mô 300 ha hồ chứa đã đủ để nhà máy luyện Alumin có công suất 600 ngàn tấn/năm hoạt động cả đời. Về vấn đề về phóng xạ trong quặng bô-xít, kết quả thăm dò cho thấy các quặng bô-xít ở Đắk Nông không có chứa thành phần hợp chất phóng xạ. Đối với nguồn nước tuyển quặng, với lượng mưa lớn như Tây Nguyên thì không phải là vấn đề lớn.

Chưa hết những boăn khoăn

Theo tìm hiểu của chúng tôi, hiện nay hầu hết người dân đã giao đất cho dự án đều có công việc cũng như khá ổn định. phần đông trong số đó đã dùng tiền đền bù để mua đất canh tác, làm lại nhà ở; Một số người đã chuyển sang cách nghành dịch vụ…Tuy nhiên hiện vẫn còn 12 hộ dân không chịu giải tỏa. Vấn đề của họ là giá đền bù không hợp lý. Chị Nguyễn Thị Kim Chung (thôn 11- xã Nhân Cơ) cho chúng tôi biết: “Đất của tôi là đất mặt đường vì thế không thể tính theo mét vuông để trả tiền. Với giá thị trường, 25m đất mặt đường của tôi có giá gần 2 tỷ trong khi giá đền bù chỉ được gần 300 triệu. Chúng tôi chấp nhận giao đất nhưng ít ra giá đền bù phải được ¾  giá thị trường”. Vấn đề của chị Chung cũng là vấn đề của một số hộ khác như ông Nguyễn Duy Dương, ông Hoàng Chung, anh trần Văn Hùng…Đây đều là các hộ dân nằm gần quốc lộ 14 nên điều kiện kinh doanh rất tốt. Vì thế mặc dù Công ty Cổ phần Alumin Nhân Cơ đã quy hoạch khu tái định cư cho các hộ dân này (cách chỗ ở cũ chừng 1km) nhưng họ vẫn không bằng lòng. Còn ông trần Có-một trong số hộ không chịu giải tỏa- thì cho biết, đất của ông là đất đồi dốc. Khi đo bằng ảnh chụp vệ tinh diện tích của đất của ông ít hơn rất nhiều so với việc đo thủ công bằng thước dây.

Đối với người dân trong khu vực sẽ khai thác bô-xít, điều họ lo lắng là liệu cuộc sống của họ có ổn định hay không khi mà họ phải mất một năm “cho mượn” đất, rồi phải mất thêm vài năm để chờ cây trồng cho thu hoạch. Anh trần Văn Cường- xã Kiến Thành boăn khoăn: “Vấn đề người dân đang lo lắng nhất là giá cả đền bù. Với những diện tích đất trống thì không nói nhưng với những vùng đất đã có cây trồng thì cần phải có những tính toán cụ thể để đền bù cho dân. Ví dụ: vườn cà phê 4 tuổi không thể tính bằng giá với cà phê 1 tuổi, vùng đất tốt không thể tính bằng vùng đất xấu. Hơn nữa mặc dù được nhận lại đất nhưng nếu là đất trồng cây lâu năm thì không thể chỉ hỗ trợ trong vòng một năm”.

Theo ông trần Xuân Hồng- Chủ tịch Hội Nông dân tỉnh Đắk Nông- thì, vấn đề mà dự án cần phải quan tâm là làm sao tạo công ăn việc làm ổn định cho người dân trong vùng dự án. Mặc dù Dự án đã rất chú trọng đến việc đào tạo nghề song với trình độ dân trí còn thấp, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số, thì liệu họ có thể đủ khả năng để làm việc tại nhà máy?

Có thể nói, việc tiến hành xây dựng nhà máy Alumin Nhân Cơ (Đắk Nông) đã và đang đi theo một chiều hướng tích cực. Song với những gì  đang diễn ra, VNAC cũng cần phải xem xét một cách kỹ lưỡng. Song song với vấn đề về môi trường thì vấn đề an sinh cho người dân trong vùng dự án cũng cần phải được xem trọng.