Kiến trúc Art Deco là gì? Ra đời vào những năm đầu thế kỷ 20, kiến trúc Art Deco đã nhanh chóng trở thành biểu tượng của sự hiện đại, sáng tạo và thanh lịch. Với những đường nét hình học sắc sảo, hoa văn trang trí độc đáo và việc sử dụng các vật liệu hiện đại, Art Deco đã làm thay đổi diện mạo của kiến trúc toàn cầu, để lại dấu ấn đặc trưng trên các công trình nổi tiếng từ châu Âu đến châu Mỹ, và cả Việt Nam.
Kiến trúc Art Deco là gì? Bối cảnh ra đời
Kiến trúc art deco là gì? Art Deco là viết tắt của “Arts Décoratifs,” xuất hiện tại Pháp sau Thế chiến thứ nhất và nhanh chóng trở thành một phong trào nghệ thuật thống trị toàn cầu trong những năm 1920 và 1930. Giai đoạn này, thế giới đang trải qua những biến đổi lớn về kinh tế, xã hội và văn hóa. Sự thất bại của phong cách Art Nouveau – với các sản phẩm đắt đỏ và quá tinh tế để sản xuất hàng loạt – đã khiến các nghệ sĩ và nhà thiết kế phải tìm kiếm một hướng đi mới. Đồng thời, sự cạnh tranh mạnh mẽ từ các nước Đức và Áo trong ngành thiết kế và sản xuất cũng tạo áp lực cho Pháp để sáng tạo ra một phong cách mới, đột phá hơn.
Nhằm đáp ứng nhu cầu cấp thiết về một xu hướng trang trí mới, Hội Nghệ sĩ & Thiết kế Pháp được thành lập vào năm 1900, với mục tiêu thúc đẩy thiết kế sản phẩm công nghiệp. Hội không chỉ tìm kiếm một phong cách không lệ thuộc vào những quy tắc cổ điển truyền thống của châu Âu, mà còn hướng đến sự đổi mới toàn diện trong mỹ thuật. Sự kiện hàng năm do chính phủ Pháp tổ chức giúp quảng bá rộng rãi các sản phẩm Pháp ra thế giới, khẳng định vị thế của quốc gia này trên bản đồ nghệ thuật quốc tế.
Phong cách Art Deco ban đầu chỉ xuất hiện trong thiết kế hàng hóa công nghiệp. Tuy nhiên, nó nhanh chóng lan tỏa sang các lĩnh vực khác như kiến trúc, nội thất, thời trang, trang sức, và thậm chí là điện ảnh. Được biết đến với nét thanh lịch và hiện đại, Art Deco chủ yếu nhấn mạnh vào sự tối giản của hình khối, đường nét mạnh mẽ và các yếu tố hình học. Sự mới mẻ và táo bạo của phong cách này đã tạo nên một làn sóng thay đổi lớn trong mỹ thuật đầu thế kỷ 20.
Cuộc triển lãm quốc tế “Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes” năm 1925 tại Paris là sự kiện quan trọng đánh dấu sự ra đời chính thức của phong trào Art Deco. Hơn 160.000 người tham dự triển lãm, với sự góp mặt của 20 quốc gia. Các tác phẩm trưng bày phải tuân thủ tiêu chí không sao chép hay liên quan đến các phong cách cổ điển. Các gian hàng đến từ khắp nơi trên thế giới mang đậm dấu ấn của kiến trúc hiện đại và kết cấu mới mẻ, nhưng nổi bật nhất vẫn là phong cách Art Deco. Những đường nét hình học mạnh mẽ, thiết kế táo bạo và sự hài hòa giữa công năng và thẩm mỹ đã gây ấn tượng mạnh mẽ với khán giả.
Bên cạnh nghệ thuật trang trí, phong trào này còn lan rộng ra nhiều lĩnh vực khác như kiến trúc và thời trang. Tên gọi “Art Deco” được đặt theo sự kiện triển lãm này và chỉ bắt đầu phổ biến từ cuối những năm 1960, sau khi nhà sử học Bevis Hillier xuất bản cuốn sách nổi tiếng “Art Deco of the 20s and 30s”, giúp tái khám phá và tôn vinh phong cách này như một biểu tượng nghệ thuật quan trọng của thế kỷ 20.
Kiến trúc art deco là gì? Các yếu tố có ảnh hưởng đến Art Deco
Kiến trúc Art Deco là gì? Ảnh hưởng của các trào lưu nghệ thuật đương đại đầu thế kỷ 20
Đầu thế kỷ 20 là thời điểm bùng nổ của nhiều phong trào nghệ thuật tiên phong. Những xu hướng này không chỉ đặt nền móng cho nghệ thuật đương đại, mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến phong cách Art Deco.
- Chủ nghĩa Lập thể (Cubism): Với quan điểm tôn vinh sự phân mảnh hình khối, Lập thể tập trung vào việc tái tạo thế giới theo các hình học đa chiều. Từ đó, kiến trúc Art Deco cũng bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi việc sử dụng hình khối rõ ràng, mạnh mẽ và sắc sảo, khiến các tòa nhà và đồ nội thất Art Deco có cảm giác kiên cố và đậm chất hình học.
- Chủ nghĩa Vị lai (Futurism): Lấy cảm hứng từ sức mạnh và tốc độ của máy móc, Chủ nghĩa Vị lai truyền cảm hứng cho Art Deco trong việc tôn vinh những giá trị tương lai, đặc biệt là sự chuyển động và năng lượng. Điều này thể hiện rõ qua các công trình mang tính động lực và mạnh mẽ của Art Deco, với những đường nét dứt khoát, góc cạnh tượng trưng cho sức mạnh và tốc độ.
- Phong trào De Stijl: De Stijl chú trọng vào tính đơn giản hóa và những đường thẳng rõ ràng. Từ đó, Art Deco đã hấp thu những đường nét tuyến tính đơn giản này để tạo ra các thiết kế tối giản nhưng vẫn giữ được sự tinh tế và trang trọng.
- Chủ nghĩa Hiện đại (Modernism): Chủ nghĩa Hiện đại tập trung vào công năng và hình thức hình học, điều này hoàn toàn phù hợp với triết lý của Art Deco. Sự nhấn mạnh vào các hình dạng hình học cơ bản như hình vuông, hình tam giác, hình tròn giúp Art Deco trở nên nổi bật và khác biệt.
- Chủ nghĩa Biểu hiện (Expressionism): Với sự tập trung vào việc thể hiện cảm xúc và ý nghĩa sâu sắc, Chủ nghĩa Biểu hiện đã tác động lên kiến trúc Art Deco bằng việc tạo ra những hình thức ẩn dụ. Các công trình Art Deco không chỉ dừng lại ở vẻ ngoài mà còn chứa đựng những thông điệp ngầm, thể hiện qua hoa văn, họa tiết trang trí.
- Art Nouveau: Dù ra đời sớm hơn Art Deco, nhưng Art Nouveau với cảm hứng từ thiên nhiên đã đóng góp một phần lớn vào việc tạo hình của phong cách này. Các họa tiết từ lá cây, hoa cỏ được cách điệu thành các hình dạng hình học để phù hợp với ngôn ngữ thiết kế của Art Deco.
- Tân cổ điển (Neoclassicism): Tinh thần của Tân cổ điển với màu sắc đậm đà và sự phô diễn lộng lẫy đã ảnh hưởng đến Art Deco, đặc biệt là trong các công trình có sự kết hợp giữa yếu tố lịch sử và hiện đại.
Kiến trúc Art Deco là gì? Ảnh hưởng của các nền văn minh cổ đại và văn minh bản địa
Vào đầu thế kỷ 20, với việc các quốc gia đế quốc đẩy mạnh khai thác thuộc địa, sự giao thoa văn hóa giữa các nền văn minh đã tạo điều kiện cho sự phát triển của Art Deco. Đặc biệt, việc tận dụng nguyên liệu và kỹ thuật thủ công từ các thuộc địa đã mang lại cho các nhà thiết kế nhiều cảm hứng sáng tạo mới.
- Sự khai thác thuộc địa: Nước Pháp đã tích cực khuyến khích các nhà thiết kế tận dụng nguyên liệu thô từ các thuộc địa châu Á và châu Phi, từ ngà voi cho đến các loại gỗ quý hiếm. Đồng thời, kỹ thuật bản địa như sơn mài, men gốm cũng được áp dụng vào các thiết kế Art Deco, tạo nên những sản phẩm độc đáo mang hơi thở của các nền văn minh khác.
- Cuộc khám phá của Howard Carter: Năm 1922, việc phát hiện lăng mộ của Pharaoh Tutankhamun tại Ai Cập cổ đại đã khơi dậy sự tò mò và tôn vinh các nền văn minh ngoài châu Âu. Kiến trúc Art Deco nhanh chóng đón nhận những yếu tố từ văn hóa Ai Cập cổ, với những hình thức giật cấp trong các tòa nhà, cùng với các họa tiết tượng hình, con bọ hung, và hoa cọ được cách điệu.
- Các nền văn minh châu Mỹ và châu Phi: Những biểu tượng trang trí và họa tiết từ các nền văn minh cổ như Maya, Aztec, Inca ở châu Mỹ, hay các biểu tượng của văn hóa châu Phi cũng được đưa vào các công trình Art Deco.
Sự kết hợp của những nền văn minh cổ đại và bản địa đã tạo nên một bản sắc riêng biệt cho Art Deco ở mỗi khu vực, khi các nền văn hóa khác nhau mang đến những đặc điểm khác biệt trong kiến trúc và trang trí.
Ảnh hưởng của Thời đại Công nghiệp và máy móc
Cuộc cách mạng công nghiệp đã thay đổi hoàn toàn bộ mặt thế giới vào đầu thế kỷ 20. Nhiều phát minh kỹ thuật mới ra đời như ô tô, máy bay, tàu thủy không chỉ làm thay đổi cuộc sống con người, mà còn trở thành nguồn cảm hứng mạnh mẽ cho kiến trúc Art Deco.
- Máy móc và công nghiệp: Ban đầu, Art Deco cách điệu hóa các máy móc như một biểu tượng của sức mạnh công nghiệp. Nhưng đến giai đoạn sau, với xu hướng Streamline Moderne, cả tòa nhà được thiết kế như một cỗ máy với các góc bo tròn, phù hợp với nguyên lý khí động học để giảm lực cản không khí.
- Vật liệu công nghiệp: Sự phát triển của các vật liệu công nghiệp như thép không gỉ, hợp kim, kính và crom cũng đã làm thay đổi ngôn ngữ thiết kế của Art Deco.
Kiến trúc Art Deco qua từng giai đoạn
Giai đoạn phát triển và lan tỏa của Art Deco
Xuất hiện lần đầu tiên tại Pháp vào những năm đầu thế kỷ 20, phong cách kiến trúc Art Deco nhanh chóng lan rộng ra nhiều quốc gia trên thế giới, bao gồm cả châu Âu, châu Mỹ, châu Á và châu Úc. Dù Pháp là nơi khai sinh, nhưng Mỹ lại trở thành trung tâm quan trọng nhất của phong trào này. Với sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế và sự đa dạng về văn hóa, Hoa Kỳ là nơi mà Art Deco bộc lộ nhiều sắc thái riêng biệt và độc đáo. Phong cách kiến trúc này đã trở thành biểu tượng của sự hiện đại và phát triển trong các thành phố lớn của Mỹ, tạo dấu ấn đậm nét trên toàn cầu.
Art Deco trải qua hai giai đoạn phát triển chính: Giai đoạn đầu tiên là Art Deco truyền thống, bắt đầu từ thập niên 1920, và Giai đoạn thứ hai là phong cách “Streamline” (Tinh giản), xuất hiện sau năm 1930. Tuy nhiên, khi Thế chiến thứ hai bùng nổ, phong trào Art Deco dần suy yếu trước những biến động kinh tế và xã hội toàn cầu.
Đặc điểm của kiến trúc Art Deco trong giai đoạn đầu
Sau khi Thế chiến thứ nhất kết thúc, kiến trúc Art Deco đã lan rộng ra nhiều quốc gia và tạo ra những tác phẩm kiến trúc đa dạng, phản ánh sự đổi mới và khát vọng vươn tới hiện đại. Trong giai đoạn này, Art Deco không chỉ bám vào các tiêu chuẩn kiến trúc thông thường mà còn phản ánh tính cá nhân hóa và sự hòa trộn của nhiều nền văn hóa. Những công trình Art Deco ở Pháp, Mỹ, và các quốc gia khác mang những đặc điểm đặc trưng khác nhau, phù hợp với bối cảnh văn hóa và kinh tế của từng khu vực.
Phong cách Art Deco chịu ảnh hưởng từ nhiều nguồn cảm hứng như kiến trúc Ai Cập cổ đại, nghệ thuật bản địa, và các phong trào nghệ thuật hiện đại như Lập thể và De Stijl. Các kiến trúc sư đã loại bỏ những yếu tố cổ điển như thức cột Hy Lạp và La Mã, thay vào đó, họ tập trung vào hình khối, mặt phẳng, và trang trí cách điệu theo hình học. Trang trí phù điêu và các tác phẩm điêu khắc cũng được biến tấu thành những hình dạng góc cạnh, phù hợp với tính hiện đại của kiến trúc.
Đặc điểm nhận dạng của Art Deco trong giai đoạn đầu:
- Mái bằng và cửa sổ băng kính, thường không có gờ trang trí.
- Sử dụng các hình khối lớn, chủ yếu là hình hộp, trụ và tổ hợp khối giật cấp.
- Loại bỏ thức cột cổ điển, thay vào đó là các đầu cột trơn hoặc trang trí cách điệu.
- Trang trí phong phú, lấy cảm hứng từ văn hóa Ai Cập, Trung Đông, và cả nền văn hóa bản địa.
- Các họa tiết hình học như zigzag, tia chớp, chữ V, và các đường nét đối xứng được lặp lại.
- Sử dụng vật liệu đa dạng như kính, thép, gạch ghép mosaic, đá cẩm thạch, và các vật liệu địa phương.
Giai đoạn “Streamline” và sự chuyển mình
Vào cuối thập niên 1920 và đầu thập niên 1930, một sự kiện lịch sử quan trọng – sự sụp đổ của thị trường chứng khoán Mỹ vào năm 1929 – đã tác động mạnh mẽ đến nền kinh tế toàn cầu. Từ đó, phong cách Art Deco cũng bắt đầu thay đổi theo, dẫn đến sự xuất hiện của “Streamline Deco”, một biến thể tinh giản và khí động học hơn.
Phong cách “Streamline” tập trung vào hiệu quả và công năng, lấy cảm hứng từ thiết kế máy bay và các nguyên tắc khí động học. Các kiến trúc sư bắt đầu loại bỏ các chi tiết trang trí không cần thiết và thay vào đó là những đường nét đơn giản hơn, tuân thủ nguyên tắc giảm ma sát và tăng tốc độ. Trong bối cảnh kinh tế suy thoái, việc tiết kiệm chi phí sản xuất và tối ưu hóa công năng trở thành mục tiêu hàng đầu, dẫn đến những thiết kế tinh giản nhưng không kém phần hiện đại.
Đặc điểm của kiến trúc Art Deco giai đoạn “Streamline”:
- Tập trung vào khối hình chữ nhật bo tròn góc, mô phỏng hình dáng của các cỗ máy và tàu biển.
- Mái bằng và bề mặt tường trơn nhẵn, thường được trang trí với các đường ngang hoặc các cửa sổ cong.
- Sử dụng vật liệu hiện đại như gạch kính, xi măng, kính và inox, thay cho các vật liệu quý hiếm.
- Màu sắc thường nhẹ nhàng với các tông be, trắng, xanh bạc hà, tạo cảm giác thanh thoát và hiện đại.
Các công trình kiến trúc Art Deco nổi tiếng trên thế giới
Ngân hàng Đông Dương, Hà Nội, 1930 – KTS Georges Trouvé (Ngân hàng Nhà nước Việt Nam)
Công trình này là biểu tượng của phong cách Art Deco tại Hà Nội. Điểm nhấn đặc trưng nằm ở việc kết hợp tinh tế giữa hình khối mạnh mẽ của Art Deco và các họa tiết trang trí bản địa Việt Nam, tạo nên vẻ đẹp vừa mới mẻ vừa hài hòa với điều kiện khí hậu nhiệt đới. Với các đường nét hình học sắc sảo, khối mái sảnh giật cấp, và cột trụ trơn, công trình này đã loại bỏ các quy tắc cổ điển, tập trung vào sự hiện đại và tinh tế. Những chi tiết như hoa sắt lan can, ô cửa phẳng trơn, cùng với các hoa văn truyền thống cách điệu tạo nên một kiến trúc đậm tính nghệ thuật và đặc sắc.
Điện Chaillot (Palais de Chaillot), Pháp
Điện Chaillot, nằm bên cạnh quảng trường Trocadéro, là một trong những công trình nổi bật nhất của kiến trúc Art Deco ở Paris. Được xây dựng năm 1937, tòa nhà thể hiện rõ phong cách đặc trưng với các khối hình học vững chắc và sự loại bỏ các cột thức cổ điển. Các chi tiết trang trí hình học đơn giản và mạnh mẽ tạo nên vẻ hiện đại và thanh lịch.
Cao ốc văn phòng Chrysler, Mỹ
Chrysler Building là tòa nhà Art Deco nổi tiếng ở New York, với thiết kế sử dụng khung thép, kính, gạch và các vật liệu hiện đại như crom và niken. Kiến trúc của tòa nhà này thể hiện rõ sự tôn vinh công nghệ và ô tô thông qua những chi tiết trang trí cách điệu từ bộ phận xe hơi, kết hợp với phong cách Ai Cập cổ đại.
Tòa nhà Empire State, Mỹ
Empire State Building, biểu tượng của New York, nổi bật với kiến trúc Art Deco mạnh mẽ và vững chãi. Được hoàn thành vào năm 1931, tòa nhà này không chỉ là biểu tượng tài chính mà còn là điểm nhấn kiến trúc với hình dáng thon dài như cây bút chì. Tòa nhà này còn được xuất hiện trong nhiều bộ phim nổi tiếng, làm nên sự trường tồn của nó trong văn hóa đại chúng.
Nhà hát Apollo Victoria, Anh
Nhà hát Apollo Victoria tại London là một công trình Art Deco nổi bật, với thiết kế nội thất ấn tượng như một thủy cung khổng lồ. Được xây dựng năm 1929, nhà hát này nổi bật với mái vòm lớn và các chi tiết trang trí mô phỏng đài phun nước và vỏ sò. Hệ thống ánh sáng được bố trí khéo léo càng làm tôn lên sự kỳ ảo của không gian bên trong.
Khách sạn Fairmont Peace, Thượng Hải
Fairmont Peace Hotel nằm tại trung tâm Thượng Hải là một biểu tượng Art Deco độc đáo ở phương Đông. Khách sạn gồm hai tòa nhà, được xây dựng bằng đá granite và đất nung, với mái vòm làm từ đồng. Qua thời gian, lớp đồng đã bị oxy hóa thành màu xanh, làm cho tòa nhà trở nên nổi bật giữa khung cảnh thành phố hiện đại, đặc biệt vào ban đêm.
Kiến trúc art deco là gì? Kiến trúc Art Deco là minh chứng cho sự phát triển mạnh mẽ của nghệ thuật và văn hóa trong thế kỷ 20, khi các giá trị cổ điển dần nhường chỗ cho sự mới mẻ, hiện đại. Với những đường nét hình học táo bạo, sử dụng vật liệu hiện đại và sự tinh tế trong từng chi tiết trang trí, Art Deco đã khẳng định vị thế của mình trên khắp thế giới. Không chỉ mang tính thẩm mỹ, phong cách này còn thể hiện sự giao thoa văn hóa và sáng tạo không ngừng. Dù đã qua nhiều thập kỷ, Art Deco vẫn để lại dấu ấn mạnh mẽ trong kiến trúc đương đại, minh chứng cho vẻ đẹp vượt thời gian của nó.
