Khi nhắc đến khái niệm “nhà” trong tiếng Anh (house), tiếng Pháp (maison), hay tiếng Ý (casa), ta có thể thấy điểm chung: đó là nơi cư ngụ, chốn dừng chân của con người. Tuy nhiên, mỗi nền văn hóa lại mang một quan niệm khác nhau về nhà ở. Và đối với người Việt, kiến trúc nhà ở của người Việt không chỉ là một nơi để che mưa che nắng, mà còn là biểu tượng của tinh thần gia đình, nơi tổ tiên được thờ phụng, và là tài sản có ý nghĩa tâm linh.
Khác biệt với những quốc gia phương Tây, nơi mà văn hóa cá nhân lên ngôi, xã hội Việt Nam luôn đề cao gia đình và sự kết nối giữa các thế hệ. Người Việt không chỉ mong muốn có một ngôi nhà, mà còn khát khao lưu giữ nó cho con cháu đời sau, để dòng dõi được tiếp nối, để nếp nhà được trường tồn mãi mãi. Chính vì vậy, không khó hiểu khi kiến trúc nhà ở của người Việt luôn mang một ý nghĩa thiêng liêng, vượt qua giá trị vật chất để trở thành biểu tượng của sự bền vững và gắn bó.
Đặc trưng văn hóa Việt
Văn hóa phương Đông, trong đó có Việt Nam, từ lâu đã mang đặc trưng của sự tĩnh lặng, trầm mặc, khác biệt so với tính năng động của xã hội phương Tây. Nếu phương Tây chú trọng đến phân tích và cá nhân hóa, người Việt lại mang trong mình sự linh hoạt và dung hòa giữa âm – dương. Trong xã hội Việt Nam, mọi sự kiện, từ tôn giáo, tín ngưỡng, đến chiến tranh đều mang tính tổng thể và gắn kết chặt chẽ với cộng đồng. Chiến tranh không chỉ là việc của quân đội, mà là của cả dân tộc, từ đàn ông, phụ nữ đến trẻ em, tạo nên khái niệm “chiến tranh nhân dân” độc đáo.
Những giá trị văn hóa trọng tĩnh này cũng thấm nhuần vào quan niệm về nhà ở. Kiến trúc nhà ở của người Việt không chỉ là nơi ở của một cá nhân hay một gia đình nhỏ, mà còn là nơi sum họp của đại gia đình, nơi tổ tiên được thờ phụng, nơi lưu giữ những giá trị văn hóa gia đình. Quan niệm “nếp nhà” trong văn hóa Việt Nam không chỉ là biểu tượng vật chất mà còn là biểu tượng tinh thần, gắn bó chặt chẽ với quan niệm về dòng tộc, về sự tiếp nối giữa các thế hệ.
Quan niệm về gia đình và nếp nhà
Với hơn 4000 năm lịch sử, người Việt luôn đề cao giá trị của đất đai và ngôi nhà. Kiến trúc nhà ở của người Việt là nơi gắn kết gia đình, nơi thờ cúng tổ tiên, và nơi kế thừa từ thế hệ này sang thế hệ khác. Quan niệm về gia đình trong xã hội Việt xưa được chia thành hai bậc: “tiểu gia đình” bao gồm cha mẹ, con cái, và “đại gia đình” là toàn bộ những người cùng chung huyết thống, kể cả đã khuất. Nhà ở, vì vậy, không chỉ là nơi ở của một gia đình hạt nhân mà còn là nơi lưu giữ các giá trị của cả dòng họ.
Việc xây dựng nhà cửa trong quan niệm của người Việt cũng được xem là một việc lớn của đời người. Mọi công đoạn, từ chọn ngày tốt, tìm vật liệu, đến việc xây dựng đều phải tuân theo những quy tắc khắt khe về phong thủy và văn hóa. Ngôi nhà cần vững chắc về mặt vật chất, đồng thời phải mang lại sự bình yên, hạnh phúc và may mắn cho cả gia đình.
Kiến trúc nhà ở của người Việt truyền thống
Trong kiến trúc nhà ở của người Việt, sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên luôn được đề cao. Mỗi ngôi nhà phản ánh mối quan hệ giữa con người với môi trường xung quanh. Với điều kiện khí hậu nhiệt đới, nhà ở của người Việt thường được xây dựng bằng những vật liệu sẵn có trong tự nhiên như tre, nứa, gỗ, và đất. Nhà thường được bố trí theo hướng Nam để đón gió mát và tránh cái nắng gắt của mùa hè, đồng thời giữ ấm vào mùa đông.
Trong những ngôi nhà truyền thống, người ta cũng chú trọng đến việc phân chia không gian sao cho phù hợp với chức năng sử dụng và phong thủy. Nhà người nghèo thường đơn giản, với mái tranh, vách đất; trong khi nhà của những gia đình giàu có được xây dựng kiên cố hơn, với mái ngói, tường gạch và những chi tiết chạm trổ tinh xảo. Bên cạnh đó, những ngôi nhà này thường được thiết kế với các gian thờ, nơi con cháu có thể dâng hương, thờ cúng tổ tiên.
Kiến trúc nhà phố cũng là một đặc trưng của đô thị Việt Nam, thể hiện sự linh hoạt và sáng tạo của cư dân thành thị. Những ngôi nhà phố là nơi kinh doanh, buôn bán, tạo nên sự đa dạng và nhịp sống sôi động của các khu phố.
Sự thay đổi trong quan niệm về kiến trúc nhà ở của người Việt
Trong bối cảnh hiện đại, quan niệm về nhà ở của người Việt đã dần thay đổi. Nếu như trước đây, người ta thường coi trọng việc xây dựng những ngôi nhà lớn, đại gia đình sống chung dưới một mái nhà, thì ngày nay, với sự phát triển của đô thị hóa và công nghiệp hóa, mô hình gia đình nhỏ – tiểu gia đình ngày càng trở nên phổ biến. Những cặp vợ chồng trẻ thường chọn sống trong những căn hộ chung cư hoặc nhà riêng, tách biệt khỏi gia đình lớn.
Mặc dù vậy, quan niệm về đất đai và ngôi nhà vẫn giữ vai trò quan trọng trong tâm thức của người Việt. Nhà không chỉ là nơi ở mà còn là tài sản để lại cho con cháu. Chính vì vậy, loại hình nhà phố vẫn được ưa chuộng, vì nó cho phép gia chủ dễ dàng cơi nới, mở rộng hoặc chuyển đổi mục đích sử dụng.
Tuy nhiên, với sự phát triển nhanh chóng của các thành phố lớn, loại hình nhà ở chung cư cũng đang trở thành xu hướng tất yếu. Các căn hộ chung cư hiện đại mang lại không gian sống thoải mái, phù hợp với nhu cầu của người dân đô thị. Singapore, một quốc gia tiên phong trong lĩnh vực nhà ở chung cư, đã thành công trong việc cung cấp nhà ở cho phần lớn dân số. Điều này cho thấy tiềm năng phát triển của loại hình nhà ở này tại Việt Nam.
Kết luận
Dù xã hội có thay đổi, kiến trúc nhà ở của người Việt vẫn còn in đậm trong tiềm thức. Những giá trị văn hóa gia đình, sự kế thừa tôn thống và di sản nhà ở vẫn luôn được coi trọng. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện đại, việc kết hợp giữa kiến trúc truyền thống và xu hướng phát triển đô thị là điều cần thiết. Các kiến trúc sư, khi thiết kế nhà ở cho người Việt, cần phải hiểu rõ về quan niệm sống, về giá trị văn hóa gia đình, để tạo ra những không gian sống vừa phù hợp với lối sống hiện đại, vừa giữ được bản sắc dân tộc. Chỉ khi đó, ngôi nhà mới thực sự trở thành nơi lưu giữ những giá trị truyền thống, nơi mà con người có thể tìm thấy sự bình yên và gắn kết giữa các thế hệ.
