Trong dòng chảy lịch sử kiến trúc hiện đại Việt Nam, KTS Tạ Mỹ Duật là một trong những tên tuổi tiên phong, để lại dấu ấn không chỉ qua các công trình mà còn ở tư tưởng, thái độ nghề nghiệp và lòng yêu nước sâu sắc. Là một kiến trúc sư Việt Nam thuộc thế hệ đầu tiên, ông đã chứng kiến và góp phần định hình giai đoạn bản lề của kiến trúc nước nhà – từ thời thuộc địa, qua kháng chiến, đến công cuộc kiến thiết sau ngày đất nước thống nhất. Bài viết dưới đây sẽ đi sâu phân tích sự nghiệp kiến trúc của KTS Tạ Mỹ Duật như một di sản trí tuệ, vừa mang tính nghệ thuật, vừa gắn bó mật thiết với đời sống và thời cuộc.
Giới thiệu tổng quan về KTS Tạ Mỹ Duật
Là một trong những kiến trúc sư đầu tiên của nền kiến trúc hiện đại Việt Nam, KTS Tạ Mỹ Duật vừa ghi dấu bằng những công trình kiến trúc nổi bật, vừa là một nhà tư tưởng, nhà lý luận sắc sảo, nhà quy hoạch có tầm nhìn, người đấu tranh không mệt mỏi vì vị thế nghề kiến trúc và sự bảo tồn di sản văn hoá dân tộc.
Sinh ngày 15/8/1915 tại xã Đồng Tiến, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên, Tạ Mỹ Duật tốt nghiệp khóa 8 Trường Mỹ thuật Đông Dương (1932–1937), cái nôi đào tạo những thế hệ kiến trúc sư tiên phong của Việt Nam. Ngay sau khi ra trường, ông mở văn phòng kiến trúc tại Hà Nội, hành nghề tự do và cộng tác với một số kiến trúc sư Pháp. Trong giai đoạn 1937–1945, ông đã thiết kế hàng loạt công trình nhà ở, biệt thự tại Hà Nội, Nam Định, Hải Dương, Thanh Hóa… nổi bật trong đó là các biệt thự mang phong cách châu Âu và kiến trúc Đông Dương tại phố Nguyễn Du, Hàng Chuối, Hùng Vương và Nguyễn Đình Chiểu.
Bên cạnh đó, KTS Tạ Mỹ Duật còn đạt nhiều thành tựu chuyên môn đáng nể. Ông từng đoạt giải Nhì phương án chùa Quán Sứ – một nỗ lực đưa tinh thần kiến trúc thời Lý vào thiết kế đương đại; đoạt giải Nhất cuộc thi Trung tâm Thể dục Thể thao Cần Thơ; giải Nhì phương án Đông Dương học xá – đứng trên nhiều kiến trúc sư Pháp tên tuổi. Những giải thưởng này còn là minh chứng cho năng lực sáng tạo, tư duy bản sắc và tầm vóc nghề nghiệp của ông trong giai đoạn thuộc địa và tiền cách mạng.
Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, KTS Tạ Mỹ Duật nhanh chóng tham gia lực lượng kháng chiến và giữ nhiều chức vụ quan trọng trong lĩnh vực công chính và kiến trúc tại Việt Bắc. Từ năm 1948, ông là một trong 8 kiến trúc sư sáng lập Đoàn Kiến trúc sư Việt Nam – tiền thân của Hội Kiến trúc sư Việt Nam ngày nay. Ông không chỉ kiến tạo không gian vật chất cho cuộc sống mới mà còn xây dựng nền móng tổ chức cho ngành kiến trúc nước nhà.
Giai đoạn từ 1954 đến 1975, ông tiếp tục đảm nhiệm nhiều vị trí chủ chốt như: Viện trưởng Viện Quy hoạch xây dựng Hà Nội, Phó Giám đốc Sở Xây dựng Hà Nội, Cục phó Cục Xây dựng Hà Nội. Trong suốt sự nghiệp của mình, ông kiên trì với nguyên tắc sáng tạo giàu bản sắc, lấy con người làm trung tâm và bảo vệ giá trị di sản văn hoá. Đồng thời, ông luôn nhấn mạnh vai trò của kiến trúc sư trong xã hội – không chỉ là người thiết kế mà còn là người làm văn hóa, người định hướng môi trường sống đô thị và nông thôn.
Bên cạnh hành nghề kiến trúc và quy hoạch, ông còn là một nhà viết báo, viết tham luận, diễn giả lý luận, một cây bút giàu lập luận và sắc sảo. Các bài viết và quan điểm của KTS Tạ Mỹ Duật về kiến trúc, văn hóa và nghề nghiệp thể hiện chiều sâu tư duy và bản lĩnh học thuật – điều hiếm thấy ở nhiều kiến trúc sư đương thời.
KTS Tạ Mỹ Duật từ trần ngày 18/1/1989 tại Hà Nội, để lại một sự nghiệp phong phú và một tấm gương lao động nghệ thuật nghiêm túc, bền bỉ. Ông được Nhà nước trao tặng Huân chương Kháng chiến Hạng Nhì và Huân chương Chống Mỹ cứu nước Hạng Nhất – ghi nhận những cống hiến lớn lao của ông cho kiến trúc và đất nước.
Nhắc đến KTS Tạ Mỹ Duật, không thể không nhấn mạnh ba yếu tố cốt lõi trong di sản nghề nghiệp của ông: tài năng kiến tạo không gian, tư duy lý luận sắc bén và tinh thần trách nhiệm xã hội sâu sắc. Chính sự hội tụ hiếm có ấy đã đưa ông trở thành một trong những trụ cột đặt nền móng cho kiến trúc Việt Nam hiện đại.
Dấu ấn sự nghiệp của KTS Tạ Mỹ Duật: Từ khát vọng đổi mới đến cống hiến bền bỉ cho nền kiến trúc Việt Nam
Những năm khởi nghiệp: Từ biệt thự đến giải thưởng kiến trúc
Ngay từ giai đoạn trước Cách mạng Tháng Tám 1945, KTS Tạ Mỹ Duật đã sớm khẳng định tên tuổi trong giới chuyên môn khi thành công tại các cuộc thi thiết kế và nổi bật trong lĩnh vực thiết kế biệt thự – một thể loại kiến trúc thịnh hành trong xã hội thành thị lúc bấy giờ. Những công trình như biệt thự số 67 Nguyễn Du, 28 Hàng Chuối mang dấu ấn của phong cách Hiện đại (Modernisme), trong khi biệt thự 27 Nguyễn Đình Chiểu thể hiện rõ tinh thần Đông Dương (L’architecture Indochinoise) – chính là sự pha trộn khéo léo giữa phong cách Pháp và bản sắc Á Đông.
Sự lãng mạn trong thiết kế của Tạ Mỹ Duật hiện rõ qua những chi tiết tinh tế như tháp nghênh phong, khoảng sân thoáng, hay sự cân bằng giữa hình khối và không gian. Ông cũng cộng tác với KTS người Pháp Cerutti trong các dự án lớn như biệt thự số 25 đường Hùng Vương và tòa nhà Bưu điện Bờ Hồ – cho thấy tầm ảnh hưởng và sự công nhận trong giới chuyên môn thời kỳ Pháp thuộc.
Giải thưởng kiến trúc Đông Dương học xá cùng phần thưởng trị giá 2.000 đồng Đông Dương đánh dấu bước chuyển mình trong sự nghiệp của ông. Với khoản tiền này, ông đầu tư xe hơi và cải tạo văn phòng kiến trúc – điều cho thấy tư duy chuyên nghiệp và khát vọng phát triển bền vững trong hành nghề.
KTS Tạ Mỹ Duật cống hiến trong kháng chiến: Kiến trúc nơi rừng núi Việt Bắc
Giai đoạn kháng chiến chống Pháp là thời điểm KTS Tạ Mỹ Duật đặt bút thiết kế cho các công trình phục vụ cách mạng và kháng chiến. Năm 1950–1951, tại chiến khu Việt Bắc (Thái Nguyên), ông chủ trì thiết kế và xây dựng khu Giao tế Trung ương với hơn 20 công trình lớn nhỏ – từ nhà nghỉ, nhà ăn, nhà khánh tiết đến căng tin và hội trường. Không gian sống và làm việc giữa rừng sâu vẫn đảm bảo yếu tố thẩm mỹ, công năng và tiện nghi, nhờ vào sự sáng tạo và khả năng tổ chức không gian linh hoạt của kiến trúc sư.
Đặc biệt, công trình phục vụ Hội nghị tham mưu và Quân huấn toàn quốc được giới quân sự đánh giá cao – minh chứng cho năng lực thích ứng của ông trong điều kiện kháng chiến đầy khó khăn. Những vật liệu thô sơ như trúc, gỗ, phên… được khai thác tối đa, mang đến không gian vừa dân dã vừa tinh tế.
Sau năm 1954: Từ kiến trúc đô thị đến nông thôn
Khi đất nước bước vào giai đoạn xây dựng hòa bình, KTS Tạ Mỹ Duật tiếp tục đóng góp cho lĩnh vực kiến trúc công cộng và nhà ở xã hội. Các công trình như Trường trung cấp Thương nghiệp Mai Dịch, nhà khách Bộ Nội thương ở Phạm Đình Hổ, nhà tập thể Bộ Ngoại thương trên phố Lê Quý Đôn hay tiểu khu nhà ở Trần Quốc Toản đều thể hiện sự tìm tòi về tổ chức không gian sống tập thể, hài hòa giữa công năng, hình thức và cảnh quan.
Tuy nhiên, điều đáng kể nhất là những đóng góp của ông cho nhà ở nông thôn – một lĩnh vực ít được quan tâm vào thời điểm đó. Triển lãm “Mẫu nhà ở ít tầng” năm 1978 với khoảng 30 kiểu nhà được thiết kế theo đặc trưng vùng miền là dấu mốc quan trọng trong sự nghiệp KTS Tạ Mỹ Duật. Ông phân tích kỹ đặc điểm nhân khẩu, điều kiện sản xuất, thói quen sinh hoạt để đưa ra các mô hình nhà ở giản dị, bền vững, tiết kiệm mà vẫn giàu tính thẩm mỹ.
Ông đặc biệt chú trọng đến việc đảm bảo yếu tố vệ sinh, chiếu sáng tự nhiên, không gian học tập, làm việc trong từng ngôi nhà – điều cho thấy tư duy kiến trúc hướng con người và gắn bó sâu sắc với cộng đồng. Chính từ đây, ông được mệnh danh là “kiến trúc sư vì người nghèo” – một cách nhìn nhận trân trọng về người làm nghề đặt trách nhiệm xã hội lên trên lợi ích cá nhân.
Hoạt động quốc tế và tư duy quy hoạch hiện đại của KTS Tạ Mỹ Duật
Ngoài biên giới Việt Nam, KTS Tạ Mỹ Duật còn hợp tác với Hội Khoa học – Kỹ thuật (Hội người Việt tại Pháp) để nghiên cứu thiết kế mẫu trường học, trạm y tế xã. Ông cũng làm việc với tổ chức ACCT (Văn hóa – Kỹ thuật Pháp) trong dự án Trung tâm thủ công mỹ nghệ tại Nigeria (châu Phi). Những hoạt động quốc tế này không chỉ cho thấy tầm nhìn toàn cầu của ông, mà còn chứng minh khả năng áp dụng kiến thức kiến trúc trong nhiều bối cảnh đa dạng.
Đặc biệt, cùng với KTS Trần Hữu Tiềm, ông thiết kế Nghĩa trang Liệt sĩ Đà Lạt và Bảo tàng Hùng Vương ở Phú Thọ – những công trình giàu tính biểu tượng, phản ánh chiều sâu văn hóa và tâm linh trong tư duy thiết kế của ông.
Hội họa: Không gian nghệ thuật song hành cùng kiến trúc
Một điểm đặc biệt hiếm có ở KTS Tạ Mỹ Duật là sự song hành giữa hội họa và kiến trúc. Ông vẽ hàng chục bức tranh sơn dầu, từ phong cảnh trong nước đến các góc nhìn phương Tây như Pháp, Liên Xô, Nigeria… Tranh của ông không chỉ dừng lại ở việc mô tả thiên nhiên, mà còn kết hợp bố cục, ánh sáng, điểm nhấn không gian – thể hiện rõ tư duy tổ chức không gian của một kiến trúc sư.
Triển lãm “Kiến trúc và hội họa” (1985) đã tạo tiếng vang lớn khi gắn kết hai lĩnh vực tưởng như tách biệt: nghệ thuật tạo hình và thiết kế không gian. Các tác phẩm như Phố cổ Hội An, Một ngày mưa hiếm có, Công trường Giảng Võ… được đánh giá cao về bố cục và màu sắc, vừa gợi cảm hứng nghệ thuật vừa khơi mở suy tư về không gian sống đô thị.
Nhà lý luận và người lưu giữ ký ức đô thị
Không dừng lại ở thực hành nghề nghiệp, KTS Tạ Mỹ Duật còn là một cây bút lý luận sắc sảo. Hơn 80 bài viết về kiến trúc và quy hoạch đô thị được đăng tải trên các tạp chí lớn trong nước từ năm 1948. Ông là người sớm cảnh báo về tình trạng xâm phạm di sản kiến trúc, kêu gọi nâng cao vị thế của kiến trúc sư trong xã hội và đề cao vai trò của lý luận trong thực hành kiến trúc.
Điều này thể hiện một chiều sâu trí tuệ – nơi lý thuyết và thực tiễn giao thoa, phản ánh tinh thần không ngừng học hỏi và đổi mới của một kiến trúc sư đã trải qua nhiều giai đoạn biến động của lịch sử dân tộc.
Di sản để lại: Tinh thần sống và lao động vì cộng đồng
KTS Tạ Mỹ Duật qua đời vào ngày 18/1/1989 trong lúc đang tham gia thẩm định một dự án kiến trúc tại Hà Nội – minh chứng cho sự tận tụy với nghề đến hơi thở cuối cùng. Ông để lại hơn 50 phương án kiến trúc chưa công bố, một bộ sưu tập tranh hội họa, các bài viết lý luận, cùng hàng loạt công trình kiến trúc từ thành thị đến nông thôn, từ thời chiến đến thời bình.
Ông là người đi tiên phong trong tư duy kiến trúc dành cho cộng đồng, đặt con người – đặc biệt là người nghèo, người sống ở nông thôn – vào trung tâm của thiết kế. Cả cuộc đời ông là biểu tượng của một kiến trúc sư không chỉ làm nghề, mà còn sống với nghề và vì nghề.
Di sản nghề nghiệp của KTS Tạ Mỹ Duật không nằm ở những công trình đồ sộ hay danh vọng cá nhân, mà ở sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa kỹ thuật và nhân văn, kiến trúc và đời sống, lý luận và thực hành. Ông là hình mẫu tiêu biểu cho thế hệ kiến trúc sư vì cộng đồng, luôn hướng đến những giải pháp thiết thực cho người dân, nhất là ở nông thôn và trong bối cảnh kháng chiến. Trong bối cảnh hiện nay, khi kiến trúc đang đối mặt với nhiều thách thức mới – từ đô thị hóa đến biến đổi khí hậu – việc nhìn lại tầm nhìn và lý tưởng nghề của ông chính là lời nhắc nhở về sứ mệnh xã hội của người làm kiến trúc: không chỉ kiến tạo không gian, mà còn kiến tạo giá trị cho con người.