Vương triều Lý (1009-1225) không chỉ là thời kỳ vàng son của nền văn hóa Đại Việt mà còn là giai đoạn rực rỡ trong lịch sử kiến trúc cung đình Việt Nam. Những khám phá khảo cổ tại Hoàng thành Thăng Long đã mở ra những cánh cửa bí ẩn, tiết lộ phần nào về sự uy nghiêm và tinh tế của các công trình kiến trúc cung đình thời Lý. Tuy nhiên, những gì chúng ta biết chỉ là bề nổi của một tảng băng chìm, còn rất nhiều điều chưa được giải mã.
Năm 2002-2004 và 2008-2009, các nhà khảo cổ học đã thực hiện những cuộc khai quật quy mô lớn tại khu di tích Hoàng thành Thăng Long, phát hiện ra một quần thể gồm 53 dấu tích nền móng công trình kiến trúc, 7 móng tường bao, 6 giếng nước, và 13 đường cống rãnh tiêu thoát nước. Những dấu tích này chứng minh rằng dưới thời Lý, kinh đô Thăng Long đã được xây dựng và phát triển với quy mô hoành tráng, thể hiện rõ ràng sự phồn thịnh của vương triều.
Phần lớn những bằng chứng hiện nay chỉ là phần dưới của các công trình kiến trúc, như hệ thống nền nhà, móng trụ, chân tảng và sân. Những móng trụ này được gia cố chắc chắn, có kích thước trung bình từ 110cm đến 150cm, được đào sâu từ 150cm đến hơn 300cm và gia cố bằng sỏi, gạch ngói hoặc mảnh sành. Kỹ thuật này không chỉ thể hiện sự vững chắc mà còn phản ánh kỹ thuật xây dựng gỗ tinh xảo của thời Lý.
Hệ thống móng trụ đa dạng về kích thước và hình dạng, từ móng trụ vuông đơn đến móng trụ kép. Điều này cho thấy các công trình kiến trúc cung điện thời Lý sử dụng gỗ làm vật liệu chính, với bộ khung chịu lực chủ yếu là các cột trụ được đặt trên các chân tảng và móng trụ.
Kỹ thuật gia cố móng trụ bằng sỏi pha cát đã xuất hiện từ thời Đinh – Tiền Lê, nhưng dưới thời Lý, kỹ thuật này đã được hoàn thiện và phát triển, trở thành hình mẫu trong lịch sử kiến trúc cổ Việt Nam. Hệ thống móng trụ và chân tảng được gia cố chắc chắn, phản ánh kỹ thuật xây dựng gỗ tinh xảo và sáng tạo của người Việt thời Lý. Những công trình này không chỉ là nơi ở của vua chúa mà còn là biểu tượng của quyền lực và sự giàu có của vương triều.
Kiến trúc cung đình thời Lý có nhiều loại mặt bằng như hình chữ nhật, hình vuông, hình lục giác và hình bát giác, trong đó phổ biến nhất là mặt bằng hình chữ nhật với kết cấu vì kèo đa dạng. Những công trình này thường có quy mô lớn, kiên cố và được xây dựng rất công phu.
Phát hiện các di tích kiến trúc với bước gian rộng từ 5,7m đến 7,5m tại khu vực Tây Nam khu di tích năm 2008-2009 cho thấy, kiến trúc thời Lý có quy mô lớn, được xây dựng thống nhất và chuẩn mực về phương vị và thước đo. Tất cả các công trình đều nằm theo trục Bắc – Nam, và các số đo chiều dài, chiều rộng, bước gian, bước cột đều có thể chia hết cho 3, phản ánh quy hoạch bài bản và khoa học của vương triều Lý.
Nền nhà của các kiến trúc cung điện thời Lý được đắp bằng đất, nhiều chỗ đắp cùng phế thải đồ gốm hoặc gạch ngói vỡ, bó gạch hình chữ nhật và lát gạch vuông từ đất sét vàng có độ nung cao. Những loại đất đắp nền nhà được chuyên chở từ các vùng đồi núi thuộc châu thổ đồng bằng Bắc Bộ về kinh đô Thăng Long, cho thấy sự công phu và vững chắc trong kỹ thuật xây dựng của vương triều Lý.
Phát hiện nhiều loại ngói lợp mái trong khu di tích Hoàng thành Thăng Long khẳng định các công trình kiến trúc gỗ thời Lý được lợp ngói. Ngói ống và ngói úp với những hình trang trí tinh xảo như rồng, phượng trên lưng đã tạo nên một phong cách nghệ thuật độc đáo, thể hiện sự khéo léo và sáng tạo của người Việt thời Lý. Ngói thời Lý có hai loại: ngói đất nung màu đỏ và ngói tráng men, phổ biến nhất là ngói đất nung màu đỏ.
Các nhà nghiên cứu đã đưa ra những bản vẽ giả định về hình thái bộ mái kiến trúc cung điện thời Lý dựa trên tư liệu khai quật và nghiên cứu các di tích kinh đô cổ ở châu Á. Những bản vẽ này hy vọng mang lại cho giới khoa học và công chúng cái nhìn rõ hơn về vẻ đẹp và nét độc đáo của kiến trúc cung điện Việt Nam thời Lý.
Mặc dù đã có nhiều khám phá quan trọng, nhưng kiến trúc cung đình thời Lý vẫn còn nhiều bí ẩn chưa được giải mã. Những dấu vết nền móng và vật liệu kiến trúc tại khu di tích Hoàng thành Thăng Long chỉ mới tiết lộ một phần nhỏ về sự uy nghiêm và tinh tế của các công trình kiến trúc thời Lý. Công trình nghiên cứu và khám phá về kiến trúc cung đình thời Lý sẽ tiếp tục, hy vọng mở ra những cánh cửa mới, đưa chúng ta gần hơn với những bí ẩn của quá khứ.
Những phát hiện này không chỉ làm phong phú thêm hiểu biết của chúng ta về lịch sử và văn hóa Việt Nam mà còn là niềm tự hào về sự sáng tạo và tinh hoa của người Việt thời Lý. Vẻ đẹp của kiến trúc cung đình thời Lý, với những mái ngói trang trí tinh xảo và kỹ thuật xây dựng vững chắc, sẽ mãi mãi là một phần quan trọng trong di sản văn hóa của dân tộc.
