Không máy lạnh. Không điện. Không ô nhiễm. Thế mà vẫn… mát rượi! Nghe tưởng như chuyện cổ tích, nhưng đó chính là sức mạnh của kỹ thuật làm mát cổ xưa – những giải pháp thông minh, bền vững mà tổ tiên chúng ta đã áp dụng từ hàng thế kỷ trước. Giữa lúc thế giới đối mặt với biến đổi khí hậu, có lẽ đã đến lúc ta nhìn lại quá khứ để tìm lời giải cho tương lai.
10 kỹ thuật làm mát cổ xưa được sử dụng phổ biến
Trang phục mát mẻ
Trước khi công nghệ điều hòa xuất hiện, con người đã vận dụng nguyên lý làm mát thụ động thông qua quần áo. Vào mùa hè, chất liệu len dày được thay thế bằng vải cotton hoặc lanh thoáng khí, giúp cơ thể điều hòa nhiệt hiệu quả. Ở các tầng lớp khá giả, phụ nữ thậm chí chuyển xuống tầng hầm để tránh nóng, mặc trang phục mỏng nhẹ, đôi khi chỉ còn áo lót. Đây là một hình thức làm mát cổ xưa bằng sinh hoạt thích ứng, cho thấy con người đã luôn linh hoạt với điều kiện khí hậu.
Du lịch tránh nóng
Từ thế kỷ 17, cư dân Long Island (Mỹ) đã rời nhà mỗi khi hè đến, sống trong các túp lều ven biển vừa để tránh nóng vừa kiếm sống. Đến giữa thế kỷ 19, việc xây nhà nghỉ mát trên núi hoặc biển trở thành trào lưu của giới thượng lưu đô thị, sau lan rộng đến tầng lớp trung lưu khi ôtô phổ biến. Đây không chỉ là du lịch, mà còn là một kỹ thuật làm mát cổ xưa theo địa hình và khí hậu.
Quạt tay
Trước khi có quạt điện, quạt tay cổ điển là phương tiện làm mát chủ lực. Ngoài tính ứng dụng, nó còn mang giá trị thẩm mỹ và xã hội, đặc biệt trong thế kỷ 19. Quạt bằng lụa, giấy báo, hay in hình chính trị gia từng là vật bất ly thân vào mùa hè – cho thấy cách người xưa tận dụng những công cụ đơn giản nhưng thông minh.
Bếp mùa hè
Nấu ăn bằng củi hoặc than khiến nhà nóng lên đáng kể. Vì vậy, nhiều gia đình xây bếp mùa hè tách biệt khỏi nhà chính hoặc nấu vào lúc mát trời. Đây là một kỹ thuật làm mát thụ động bằng kiến trúc truyền thống, giảm thiểu lượng nhiệt tích tụ bên trong.
Sống ngoài trời
Khi trong nhà quá oi bức, người xưa ra hiên nhà rộng rãi, sân, thậm chí cầu thang thoát hiểm để ăn uống, trò chuyện và ngủ. Những hiên ngủ trở thành một phần không gian sống quan trọng, từ tầng lớp bình dân đến cả Tổng thống Mỹ. Đây là ví dụ rõ nét cho việc thiết kế kiến trúc cổ luôn phục vụ mục đích làm mát tự nhiên.
Kiến tạo dòng khí mát qua cửa sổ
Một trong những kỹ thuật làm mát cổ xưa phổ biến nhất là tận dụng cửa sổ để đón gió và tạo dòng đối lưu tự nhiên. Đặc biệt, loại double-hung window (cửa sổ đôi trượt dọc) từng được sử dụng rộng rãi trong các công trình thế kỷ 18–19. Với khả năng mở hai chiều, loại cửa này giúp khí nóng thoát lên trên trong khi kéo luồng khí mát từ dưới vào.
Kiến trúc sư John Cluver từng nhận định: “Trước khi có điều hòa, cửa sổ chính là thiết bị làm mát chủ lực.” Cửa chớp, mái hiên, và cách định hướng công trình cũng được tính toán để tránh nắng gắt và đón gió Nam mát mẻ, đặc biệt ở các vùng khí hậu nhiệt đới.
Hướng gió và hình khối kiến trúc
Không chỉ cửa sổ, hình thái tổng thể của ngôi nhà cũng được thiết kế để điều tiết khí hậu. Những mái vòm, giếng trời, hay tháp thông gió không chỉ tạo điểm nhấn thẩm mỹ mà còn giúp “hút” không khí nóng ra khỏi nhà bằng hiệu ứng ống khói.
Tại Việt Nam, nhà ba gian với hiên rộng, sân trong và hệ mái cao khoảng 3 mét là ví dụ tiêu biểu cho cách con người xưa ứng xử với khí hậu nóng ẩm. Các thiết kế này không chỉ tiết kiệm năng lượng mà còn truyền tải tinh thần “thuận thiên”.
Băng đá
Một số kỹ thuật làm mát cổ xưa còn vận dụng các nguồn nhiệt lạnh hiếm hoi như băng đá. Vào thế kỷ 19, băng được khai thác từ các hồ nước miền Bắc và vận chuyển về thành phố. Người ta đặt các khối băng trong nhà để hạ nhiệt độ phòng, hoặc kết hợp với quạt tay để thổi gió lạnh trong các buổi yến tiệc.
Dù đắt đỏ và khó phổ biến, việc dùng băng thể hiện nhu cầu khẩn thiết về sự mát mẻ và là tiền đề cho khái niệm điều hòa không khí sau này.
Quạt
Từ quạt nan truyền thống đến những phát minh cơ học như quạt bàn đạp (1786) và quạt điện đầu tiên của Schuyler Wheeler (1882), con người liên tục tìm cách cải thiện hiệu suất làm mát. Khi điện chưa phổ biến, quạt chạy bằng dây cót, dầu hỏa hay khí gas là lựa chọn chính trong nhiều hộ gia đình.
Quạt – dù thủ công hay cơ khí – không chỉ giúp làm mát mà còn hỗ trợ lưu thông không khí trong không gian sống khép kín.
Điều chỉnh nhịp sống theo nhiệt độ
Không có điều hòa, con người cổ xưa linh hoạt thích nghi bằng cách thay đổi thói quen. Họ làm việc từ sớm, nghỉ trưa dài, và hoạt động lại vào chiều mát. Nếp sống này phổ biến trong xã hội nông nghiệp và đến nay vẫn còn thấy ở nhiều vùng quê.Ngoài ra, việc tắm, bơi sông, hay sử dụng các bể nước công cộng cũng là cách hạ nhiệt hiệu quả. Đây không chỉ là giải pháp làm mát bền vững mà còn góp phần hình thành các sinh hoạt cộng đồng đặc trưng mùa hè.
Nâng tầm chất lượng sống nhờ trí tuệ kiến trúc cổ xưa
Trong bối cảnh đô thị hóa và biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt, việc tái khám phá kỹ thuật làm mát cổ xưa không chỉ mang ý nghĩa bảo tồn tri thức truyền thống mà còn mở ra hướng đi bền vững cho kiến trúc hiện đại. Ba trụ cột then chốt của thiết kế khí hậu thích ứng — che bóng, thông gió và cách nhiệt — từng được áp dụng khéo léo trong nhiều nền văn minh cổ mà ngày nay vẫn còn nguyên giá trị.
Che nắng bằng các kết cấu như chajja giúp ngăn bức xạ mặt trời mùa hè nhưng vẫn tận dụng ánh sáng mùa đông. Tuy nhiên, hiện nay, nhiều công trình hiện đại bỏ qua yếu tố này hoặc thi công hình thức, thiếu tính bền vững, dẫn đến thấm nước, mất an toàn. Đây là sự lãng phí không nhỏ nếu xét trên hiệu quả thụ động của chajja trong điều tiết vi khí hậu.
Về thông gió, bài học từ kiến trúc cổ cho thấy tầm quan trọng của hướng gió chủ đạo và cách bố trí cửa sổ đối xứng để tạo dòng lưu thông tự nhiên — giải pháp hiệu quả thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào thiết bị cơ học.
Cuối cùng, lớp vỏ công trình đóng vai trò cách nhiệt. Những bức tường rỗng, dày hoặc làm từ vật liệu tự nhiên như đất nén, đá ong, từng được dùng để giảm truyền nhiệt hiệu quả. Trong khi đó, tường bê tông mỏng hiện nay tuy tiện lợi nhưng lại làm tăng mức tiêu thụ điện cho điều hòa.
Sự khôn ngoan của người xưa đang dần được đánh thức trong hành trình xây dựng những công trình xanh hôm nay. Hãy bắt đầu từ việc tìm hiểu, áp dụng kỹ thuật làm mát cổ xưa, để góp phần tạo nên một tương lai bền vững, nơi con người và thiên nhiên cùng chung nhịp thở.