Trong bối cảnh ngành công nghiệp văn hóa và du lịch đang được chú trọng phát triển, việc thiết kế chiếu sáng công trình kiến trúc cổ không chỉ đơn thuần là giải pháp kỹ thuật, mà còn là nghệ thuật kể chuyện bằng ánh sáng. Các công trình kiến trúc gỗ truyền thống – đình, chùa, miếu, phủ – mang đậm bản sắc lịch sử Việt Nam, nhưng phần lớn chưa được chiếu sáng đúng cách để phát huy hết giá trị văn hóa và thẩm mỹ.
Ứng dụng các giải pháp chiếu sáng di sản, thiết kế chiếu sáng kiến trúc nội thất và chiếu sáng cảnh quan không gian cổ không chỉ nâng cao trải nghiệm thị giác, mà còn góp phần bảo tồn di sản và kích thích phát triển du lịch văn hóa. Đây là thời điểm thích hợp để Việt Nam đầu tư bài bản vào lĩnh vực thiết kế chiếu sáng công trình kiến trúc cổ, như một chiến lược bền vững cho bảo tồn và phát triển.
Tầm quan trọng của nghệ thuật sắp đặt ánh sáng trong bảo tồn và tôn vinh kiến trúc cổ
Trong thiết kế chiếu sáng công trình kiến trúc cổ, ánh sáng không chỉ là công cụ hỗ trợ thị giác mà còn là phương tiện biểu đạt tinh thần di sản. Chiếu sáng mỹ thuật giúp làm nổi bật các chi tiết điêu khắc, tỷ lệ hình khối và nhịp điệu kiến trúc vốn dễ bị lãng quên trong bóng tối. Qua việc sử dụng giải pháp chiếu sáng định hướng, lựa chọn cường độ và nhiệt độ màu phù hợp, các công trình như đình chùa, cổng thành, phố cổ… được “thắp hồn”, sống động về đêm.
Ngoài hiệu ứng thị giác, ánh sáng còn đóng vai trò truyền tải giá trị văn hóa – thẩm mỹ của từng công trình, làm rõ ngôn ngữ thiết kế và bối cảnh lịch sử. Ánh sáng cũng tạo sự kết nối hài hòa giữa công trình với cảnh quan xung quanh, góp phần kiến tạo không gian đêm phục vụ phát triển du lịch văn hóa. Việc thiết kế ánh sáng công trình kiến trúc cổ vì thế đòi hỏi hiểu biết sâu sắc về kiến trúc cổ, vật liệu, bối cảnh và ý nghĩa biểu tượng – để không chỉ chiếu sáng mà còn kể lại câu chuyện di sản bằng ánh sáng.
Sắc độ ánh sáng – Ngôn ngữ cảm xúc của kiến trúc cổ
Trong thiết kế chiếu sáng công trình kiến trúc cổ, lựa chọn màu sắc ánh sáng là yếu tố truyền tải bản sắc văn hóa. Ánh sáng ấm (2.200K – 3.000K) thường được ưu tiên để tôn vinh giá trị lịch sử, tạo cảm giác gần gũi, trầm mặc và gợi nhắc không gian xưa cũ. Khi được kết hợp hài hòa với vật liệu truyền thống như đá ong, gạch cổ hay mái ngói, ánh sáng giúp khơi gợi chiều sâu di sản và giữ trọn thần thái công trình.
Sử dụng chiếu sáng mỹ thuật cho kiến trúc cổ không nên thiên về phô trương hiện đại bằng các tông lạnh hay ánh sáng đổi màu tùy hứng. Điều này có thể phá vỡ cảm nhận nguyên bản và làm sai lệch giá trị thẩm mỹ. Thay vào đó, việc sử dụng ánh sáng điểm, ánh sáng chi tiết và điều tiết độ sáng – tối theo lớp giúp làm nổi bật từng đường nét hoa văn, mái vòm, cột trụ mà không gây chói gắt.
Việc thiết kế chiếu sáng công trình kiến trúc cổ cần gắn liền với nghiên cứu lịch sử, văn hóa và không gian cảnh quan, từ đó tạo nên trải nghiệm thị giác hài hòa giữa nghệ thuật ánh sáng và hồn di sản.
Đặc trưng kiến trúc gỗ truyền thống Việt Nam
Trong bức tranh tổng thể của kiến trúc cổ Việt Nam, các công trình sử dụng kết cấu gỗ truyền thống đóng vai trò trụ cột, không chỉ ở khía cạnh kỹ thuật mà còn là nơi lưu giữ hồn cốt văn hóa. Hiểu sâu về đặc điểm những công trình này là nền tảng để thiết kế chiếu sáng công trình kiến trúc cổ đạt được hiệu quả thẩm mỹ, bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
Cấu kiện gỗ – linh hồn của kiến trúc cổ
Bộ vì kèo là kết cấu cơ bản quyết định hình thái và độ bền của công trình gỗ. Kỹ thuật lắp ghép mộng – không dùng đinh – thể hiện trình độ thủ công đỉnh cao và tư duy cấu trúc bền vững. Đây là yếu tố cần được đặc biệt lưu ý trong thiết kế chiếu sáng kiến trúc cổ, để ánh sáng không làm lu mờ hoặc phá vỡ tính nguyên bản.
Không gian mở – phản ánh tinh thần cộng đồng
Kiến trúc gỗ cổ truyền thường không chia tách không gian bằng tường cứng. Nội thất thông suốt, kết nối các khu vực chức năng như thờ tự, sinh hoạt, tiếp khách… tạo nên tính linh hoạt cao và thuận tiện cho việc bố trí hệ thống chiếu sáng toàn diện mà vẫn giữ được sự trang nghiêm, ấm cúng.
Tỷ lệ mái – yếu tố thẩm mỹ và kỹ thuật
Mái cong, đầu đao vút lên là một biểu tượng mỹ thuật trong kiến trúc gỗ Việt Nam. Dốc mái lớn tạo cảm giác che chở, trong khi đường cong của mái thể hiện sự mềm mại, gần gũi. Thiết kế chiếu sáng ngoại thất cần làm nổi bật đặc trưng này mà không gây chói hay phá vỡ bóng đổ tự nhiên – yếu tố vốn được khai thác tối đa trong kiến trúc cổ.
Chạm khắc thủ công – di sản sống động
Trang trí gỗ bằng các họa tiết rồng, phượng, hoa lá cách điệu… phản ánh trình độ mỹ thuật dân gian và tư tưởng triết học phương Đông. Các chi tiết này không chỉ là trang trí mà còn mang yếu tố biểu trưng về phong thủy, tín ngưỡng. Do đó, chiếu sáng nội thất cần tập trung làm nổi bật các chi tiết này thông qua ánh sáng định hướng, tránh ánh sáng trắng lan tỏa quá mạnh.
Gỗ tự nhiên – vật liệu và thông điệp văn hóa
Lim, mít, sến, dổi… không chỉ được lựa chọn vì độ bền mà còn vì tính linh thiêng, phù hợp với quan niệm “gỗ có hồn”. Màu gỗ thường trầm ấm, dễ hấp thụ ánh sáng. Thiết kế chiếu sáng cần tận dụng tương phản ánh sáng – bóng tối để tôn lên vân gỗ, màu sắc tự nhiên, đồng thời tránh tổn hại do nhiệt và tia UV từ thiết bị chiếu sáng.
Giá trị tâm linh – không gian thiêng
Từ đình làng, chùa cổ đến nhà thờ họ… công trình gỗ truyền thống luôn gắn liền với đời sống tâm linh. Việc chiếu sáng không chỉ đơn thuần là cung cấp ánh sáng mà còn phải tạo được không khí tĩnh tại, tôn nghiêm. Đây là thách thức đối với các dự án thiết kế chiếu sáng công trình kiến trúc cổ, đòi hỏi sự am hiểu cả về kỹ thuật lẫn văn hóa.
Các loại hình chiếu sáng
Nghệ thuật chiếu sáng trực tiếp – Làm nổi bật công năng và chi tiết
Ánh sáng trực tiếp là phương thức chiếu sáng phổ biến nhất trong kỹ thuật chiếu sáng kiến trúc. Nguồn sáng chiếu thẳng vào bề mặt công trình, tạo độ tương phản mạnh và làm rõ từng chi tiết như hoa văn phù điêu, đầu cột, hay họa tiết gờ chỉ.
Tuy nhiên, với công trình di sản có vật liệu phản xạ cao (như đá cẩm thạch, kính màu), việc sử dụng ánh sáng trực tiếp cần được tính toán kỹ để tránh chói mắt và hao mòn thị giác. Ngoài ra, nên hạn chế lắp đặt tại các điểm nhìn trực diện nhằm giữ sự dịu nhẹ, tôn trọng không gian xưa.
Chiếu sáng gián tiếp – Tái tạo không khí hoài niệm
Trái ngược với ánh sáng trực tiếp, chiếu sáng gián tiếp tạo nguồn sáng thông qua phản xạ trần hoặc tường, mang lại ánh sáng mềm, đồng đều và không đổ bóng cứng. Đây là kỹ thuật lý tưởng để khơi dậy chiều sâu không gian và cảm xúc hoài cổ trong các công trình mang yếu tố tâm linh hay sinh hoạt cộng đồng như đình làng, nhà thờ cổ, đền miếu.
Chiếu sáng gián tiếp còn giúp giảm nhiệt độ bề mặt, phù hợp với vật liệu truyền thống như gỗ, đá ong, vữa vôi – vốn dễ bị lão hóa dưới nhiệt cao.
Ánh sáng khuếch tán – Gắn kết tổng thể và tăng tính thư giãn
Ánh sáng khuếch tán sử dụng thiết bị tán quang (như kính mờ, acrylic trắng) để phát tán ánh sáng theo nhiều hướng, giảm bóng đổ và tạo hiệu ứng ánh sáng đồng đều. Phương pháp này thường được ứng dụng trong chiếu sáng nội thất cổ điển – nơi yêu cầu không gian thư thái và hài hòa, chẳng hạn như phòng khách cổ, thư viện hay bảo tàng di sản.
Việc khuếch tán ánh sáng làm giảm sự phân chia rõ rệt giữa vùng sáng – tối, từ đó duy trì cảm giác liên tục và gắn kết giữa các không gian chức năng.
Ánh sáng hiệu ứng – Tạo điểm nhấn nghệ thuật, dẫn dắt thị giác
Đây là loại ánh sáng chuyên dùng trong chiếu sáng ngoại thất công trình cổ, nơi cần làm nổi bật hình khối kiến trúc hoặc các yếu tố trang trí đặc thù như vòm cửa, mái ngói, tháp chuông, bệ tượng…
Bằng cách giấu nguồn sáng trong các rãnh tường, gờ mái hoặc bệ trần, ánh sáng hiệu ứng tạo ra chiều sâu thị giác, nhấn mạnh cấu trúc không gian mà không lộ thiết bị chiếu. Đây là công cụ đắc lực trong chiếu sáng nghệ thuật và tạo trải nghiệm “ngắm kiến trúc bằng ánh sáng” vào ban đêm.
Ánh sáng điểm nhấn – Tôn vinh giá trị văn hóa của vật thể
Loại ánh sáng này tập trung chiếu vào một điểm cụ thể: tượng đài, biển tên, tranh tường, hoặc cột trụ trang trí… nhằm thu hút sự chú ý và kể câu chuyện văn hóa của công trình. Trong thiết kế chiếu sáng kiến trúc cổ, ánh sáng điểm nhấn giúp tái hiện tinh thần di sản thông qua từng chi tiết được lựa chọn kỹ lưỡng.
Tuy nhiên, kỹ thuật này cần kiểm soát độ rọi và hướng chiếu, bởi ánh sáng quá mạnh hoặc sai góc có thể làm mất đi chiều sâu tự nhiên của vật thể.
Đèn chiếu sáng nghệ thuật và ánh sáng tuyến – Gợi cảm xúc qua chiều dài không gian
Chiếu sáng dọc tường hoặc theo đường viền kiến trúc là một phần quan trọng trong ánh sáng cảnh quan và mặt đứng công trình. Hệ thống này thường dùng các dải đèn LED công suất thấp nhưng hiệu quả thị giác cao, tạo đường dẫn ánh sáng giúp định hình chiều dài hoặc chiều cao của công trình cổ.
Đèn tường còn tạo sự chuyển tiếp giữa các phân khu không gian, giúp khách tham quan dễ dàng định hướng khi di chuyển trong các khu phức hợp di sản, đồng thời duy trì vẻ trang nghiêm và ấn tượng kiến trúc gốc.
Dẫn chiếu văn hóa qua ánh sáng trong kiến trúc: Bài học toàn cầu cho thiết kế chiếu sáng công trình kiến trúc cổ
Ở nhiều quốc gia châu Á – nơi có di sản kiến trúc gỗ phong phú – việc chiếu sáng được xem như hành vi tôn vinh ký ức và tinh thần của công trình. Tại Nhật Bản, sự tối giản và tinh tế được đặt lên hàng đầu. Hệ thống chiếu sáng gián tiếp bằng đèn LED ánh sáng vàng ấm (2700K–3000K) được khéo léo giấu trong các khe trần, sàn gỗ hoặc sau vách ngăn, giúp làm nổi bật kết cấu mộc mạc mà không gây chói. Đèn lồng giấy truyền thống cũng góp phần tạo không khí cổ kính, mang bản sắc bản địa vào từng khung cảnh.
Trung Quốc nhấn mạnh tính biểu tượng văn hóa qua ánh sáng. Đèn lồng đỏ không chỉ là điểm nhấn chiếu sáng, mà còn truyền tải ý nghĩa phong thủy về thịnh vượng. Đồng thời, chiếu sáng điểm nhấn với spotlight được áp dụng để làm nổi bật các yếu tố kiến trúc đặc trưng như cột trụ, mái cong, phù điêu; kết hợp ánh sáng màu trong các dịp lễ tạo nên sự hòa quyện giữa truyền thống và hiện đại.
Ở Hàn Quốc, ánh sáng được điều chỉnh mềm mại, khuếch tán nhẹ để gìn giữ tinh thần thanh thoát của các hanok. Ánh sáng dịu nhẹ giúp không gian giữ được sự tĩnh lặng, trong khi đèn cầy LED thay thế nến truyền thống vừa an toàn, vừa tạo cảm giác ấm cúng.
Nepal sử dụng kết hợp giữa ánh sáng truyền thống và hiện đại. Đèn dầu và nến vẫn giữ vai trò trong nghi lễ, nhưng hệ thống LED ánh sáng ấm, tiết kiệm năng lượng được tích hợp linh hoạt để phù hợp với sinh hoạt đương đại. Khả năng điều chỉnh cường độ và hướng chiếu cho phép kiểm soát bầu không khí theo mục đích sử dụng.
Kinh nghiệm áp dụng vào bối cảnh Việt Nam
Tại Việt Nam, việc thiết kế chiếu sáng công trình kiến trúc cổ là nghệ thuật bảo tồn di sản, thúc đẩy trải nghiệm du lịch về đêm. Dưới đây là những nguyên tắc và kinh nghiệm đã được chứng minh hiệu quả trong các công trình như chùa, đình, nhà cổ ở Huế, Hội An, Bắc Ninh…
- Phân vùng ánh sáng hợp lý: Tạo sự tương phản sáng – tối giúp định hướng lối đi, tôn vinh các vị trí linh thiêng như bàn thờ, tượng thờ, hoành phi câu đối.
- Linh hoạt trong kỹ thuật chiếu sáng: Kết hợp chiếu sáng trực tiếp (soi sáng chi tiết trang trí), gián tiếp (nhấn các bề mặt tường), và ánh sáng khuếch tán để tạo chiều sâu không gian. Ánh sáng nhấn (Accent light) làm nổi bật hoa văn gỗ chạm khắc tinh xảo.
- Lựa chọn ánh sáng phù hợp vật liệu gỗ: Sử dụng LED ánh sáng ấm (2000–3000K), CRI > 90 để giữ được sắc gỗ tự nhiên, gợi cảm giác trang nghiêm, gần gũi.
- Hài hoà giữa truyền thống và hiện đại: Lồng ghép đèn LED nhỏ trong các chi tiết mái, dầm, cột gỗ để giấu hệ thống kỹ thuật mà không làm mất tính thẩm mỹ.
- Tiết kiệm năng lượng: Ưu tiên LED điện áp thấp, tiêu hao điện năng thấp, dễ bảo trì, phù hợp với điều kiện vận hành dài hạn của di tích.
- Linh hoạt trải nghiệm: Hệ thống chiếu sáng có thể tùy chỉnh cường độ và màu sắc theo các thời điểm trong ngày hoặc sự kiện đặc biệt, tạo nên nhiều tầng không gian cho khách tham quan.
Thiết kế chiếu sáng công trình kiến trúc cổ là nghệ thuật khơi gợi cảm xúc, tôn vinh giá trị lịch sử và tạo ra trải nghiệm thị giác độc đáo. Với các công trình kiến trúc cổ, ánh sáng phù hợp có thể làm sống dậy hồn di sản, đưa người xem quay ngược dòng thời gian để cảm nhận vẻ đẹp bất biến qua từng chi tiết.
Khi ánh sáng được đặt đúng chỗ – tinh tế và tiết chế – nó trở thành cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa di sản văn hóa và sự phát triển của ngành du lịch bền vững. Vì thế, đầu tư bài bản vào thiết kế chiếu sáng là bước đi chiến lược để vừa bảo tồn giá trị, vừa khơi dậy tiềm năng kinh tế của di sản trong dòng chảy hiện đại.